Бизнес жоспарларды? ??рылымы мен функциялары ?андай

«Алатау» она йіні мысалында персоналды басаруды талдау

Кіріспе

1.

ызмет крсетудегі персоналды басаруды йымдастыруды теориялы негіздері

1.1.

ызмет крсету саласыны мні жне маызы

1.2

ызмет крсетудегі персоналды басаруды йымдастыруды негізгі тсініктері

1.3.

Персоналды стратегиялы басаруды негіздері

2.

«Алатау» она йіні мысалында персоналды басаруды талдау

2.1.

«Алатау» отеліні толы сипаттамасы мен менеджмент жйесін зерттеу

2.2.

Отельді аржылы-экономикалы ызметін жне персоналын талдау

2.3

«Алатау» отеліндегі ызмет крсетуді сапасын баалау

3.

ызмет крсетудегі она й бизнесінде адам ресурстарын алыптастыру жне басаруды жетілдіру жолдары

3.1.

она й персоналын жоспарлау жне іріктеу, она й ызметкерлерін айта даярлаудаы аттестаттау жйесін дамыту

3.2.

она й шарушылыындаы сервистік ызметті жетілдіру

3.3.

она й персоналын инновациялы басару

орытынды

Пайдаланан дебиеттер

Кіріспе

Сервисті ажеттілігі жне немі жанданып труы е алдымен ндірушіні з тауарына траты нары алыптастырысы келетінінен туындайды. Жоары сапалы тауар не ызметті сондайлы жоары сапалы сервистік ызметі тауара деген сранысты суіне кеп соады, ксіпорынны коммерциялы сттілігіне кмектеседі жне престижін бірнеше сатыа ктереді. Кшті сервистік ызмет крсетуді йымдастыру жне оны тиімді ызмет етуі – ішкі жне сырты нарыта стті жмысын атаратын фирмалар шін аморлы пні.

Нарыа жаадан шыып келе жатан сервистік ызметтер мен жалпы сервистік ызметті крсетуші мамандар жаа тауарлар шыару идеяларын руда жне ндіріліп жатан тауарды жылжытуа ажет маркетингтік апараттарды басты бла кзі болып есептелінеді.

Сервисті ажеттілігі е алдымен ндірушіні з тауарына траты нары алыптастыруынан пайда болады. Жоары сапалы німні жоары сапалы ызметі оан деген сранысты жоарылатады, ксіпорынны коммерциялы сттілікке жетуге кмектеседі, мртебесін сіреді. Кшті сервистік ызметті ру жне оны тиімді функционалды болуы – сырты нарыта орын алатын стті фирмаларды аморлыы.

Сервистік ызмет крсету жйесі тауарды ажырамас блшегі болып табылады жне фирмаларды бсекеге абілеттілігін жоарылатуа кмектеседі. Сол себептен, фирма з сервистік ызмет крсету жйесін руа тырысады. Сервис сол немесе баса тауара жоары ттыну нына жетуге кмектеседі. Сондай іс-рекеттермен фирма табысы мен пайдасын бірнеше мрте жоары ктереді.

Сервисті тиімді болуы шін келесі шарттарды орындалуын кздейді: дрыс стратегия, сатып алушымен байланыс, ызмет крсету стандарты, персонал жасы йретілген болуы тиіс, негізгі кздейтін масаты – аауларды болмауы. Сервисті мамандандырылан дайындытан ткен ндіруші фирма, ндірушілермен келісім-шарта отыран арнайы сервистік фирмалар, дилерлар ызметкерлері жзеге асыра алады. Оан арамастан, ызмет крсетуді мдени аспектілері заманауи лемдік дрежені толыымен амти алмауда.

азастанны сервистік ызмет крсету жадайын зерттеген кезде, байалатыны – отанды ксіпорындарды те аз болуы жне лицензиялы емес кіші орталы ретінде ызмет крсетуі. Шетелдік компанияларды басымдылыы аны крініп тр. Олар сервистік ызмет крсету тиімділігін арттыруда негізгі мына баыттарды станады: тауарды ндірістік аауларын азайту, техниканы тотап алуын жндеу мерзімін тмендету, тиімді баа саясаты, сервисті ндіріске сйкестігі жне т.б.

Дипломды жмысты масаты – азастандаы жне «Алатау» она й кешеніні ызмет крсету персоналын басаруды йымдастыру жмысыны мселелері мен оны жетілдіруді негізгі баыттарын арастыру болып табылады. Туризмдегі мселелерді арасында е басты мселе ызмет крсету жне онажайлы. она йлер, демалыс йлері туристік бизнесті басты блігі болып саналады. Осы жмыста, азастан Республикасында она й бизнесіні жадайы мен дамуын зерттеу жне талдау жасау толыымен арастырылады. Елімізге р трлі елдерден кп туристер келеді. Соы кездерде туристерді ызмет крсетуге деген талаптары атты сті, себебі она йлерді кбісі еуропалы дегейге сйкес емес. Сондытан еліміздегі она й бизнесін ілгері дамыту шін, туристерді абылдау жне ызмет крсету шараларын жасарту тсілдерін зерттеу жне талдау жасау ммкіншілігіні ажеттілігі туындап отыр.

она йді басару, елмен жмыс жасау, броньдау технологиялары, резервлеу, басарушылы бизнесіне кадрлар дайындау жне т.б. дние жзінде она й бизнесіні ажырамас блігі болып табылады. Бізді елде еуропалы дегейдегі жасы она йлерді жетіспеушілігіне байланысты, бл бизнес нашар дамыан. онажайлы салада нары ойыншылары болып ірі батыс басару компаниялары болып саналады. азіргі кезде азастанды онажайлы нарыыны басты ерекшелігі – бл она й жйесіні алыптасуыны басталуы.

Отанды онажайлы индустрияны ызмет етуі мен она й шаруашылыыдастыруындаы шешілмеген мселелер осы саладаы таырыпты тадау, зерттеу, масаты мен міндетін анытауа алып келді. Тамаша табии ресурстар мен кшпенді халыты ерекше мдениетіне ие бола отырып, азастанны халыаралы жне айматы нарытарда туризмді дамыту шін те лкен жзеге асырылмаан потенциалы бар, яни шкі жне сырты туризмді дамыта отырып, ызмет крсету саласында дамытуа болады, рине еліміздегі она й шаруашылыыда арында дамитындыында сз жо.

Брімізге белгілі она й шаруашылыыны дамуы онда ызмет крсететін персонала тікелей байланысты. она й персоналын басару, жетілдіру, дамыту азіргі бсекелес ортада лкен мнге ие, оны арастыратын сратары бар екендігі бгінгі тжірибе крсетеді, алынан таырыпты зектілігін айындайды. Осы негізде дипломды жмысымызды негізігі масаты – туристік она й шаруашылыыдардаы персоналды басару, менеджмент жйесіні дрыс жола ойылуы жіне теорияля тжірибе негізге сйене отырып, она й персоналдарын дамытуа арналан зіндік сыныстар беру болып табылады.

Жмысты міндеттері болып: она й шаруашылыыны тарихы жне тсінігі, персоналды басаруды негізгі тсініктері, персоналды стратегиялы басаруды негіздерін теориялы талдай отырып, «Алатау» отеліні толы сипаттамасы мен менеджмент жйесін зерттеу, аржылы-экономикалы ызметін жне персоналын талдау, ызмет крсетуді сапасын баалау, она й персоналын жоспарлау жне іріктеу, она й ызметкерлерін айта даярлаудаы аттестаттау жйесін дамыту, она й шарушылыындаы сервистік ызметті жетілдірудегі сапа менеджментіні ролі, персоналды инновациялы басаруды тиімді жолдарын сыну.

Дипломды жмысты ылыми негізі лтты жне шет елдік ебектеріні негізіне сйене отырып жазылды, жмысты жалпы клемі бет, онда 17 сурет жне 12 кесте бар. Дипломды жмыс она й бизнесінде персоналды басару жне баалау осы саланы дамытуа жне азастан она й индустриясын дамытудаы мселелерді анытау шін ажет.

  1. ызмет крсетудегі персоналды басаруды йымдастыруды теориялы негіздері

1.1 ызмет крсету саласыны мні жне маызы

Ттынушы нарыында фирманы бсекелестік артышылытара ол жеткізілуіні е негізгі дісі – сервис. Фирманы ызмет тріні ртрлілігіне (ндіріс немесе ызмет крсету) арамастан, сапалы ызмет крсету – бсекелес фирмаларды алдына шыуа ммкіндігін беретін жалыз стратегиялы шешім болып саналады.

Сервис ымын ртрлі тсінуге болады, толытай ашу шін оны мазмнын арастырайы.

Сервис (аылшын тілінде «Service» — ызмет) ызмет крсетуді ке маынасы, сондай-а техникалы ралдарды, трмысты заттар, коммуналды техниканы жндеуге олданылады.

Сервис – ттынушымен эксплуатацияланатын німге жне ткізуге байланысты ызмет жиынтыы. Сервистік ызмет крсету деп — ттынушыа сатып алан тауарды рационалды олдануа ммкіндік беретін амту жйесін айтады.

Техникалы крделі німні сервистік остамасы болуы тауарды бсекеге абілеттілігін арттыруа баытталан фирманы маркетингтік функцияларыны бірі болып табылады. Себебі, крделі німні сервистік ызметінсіз азіргі жадайда пайдаланылуы біршама иынды крсететіні аны.

Сонымен атар, сервис — німні ттыну нын беретін ызмет.

Сервистік ызметті ерекшелігі — ол тауарсыз пайда болмайды. Яни, нім жасалынаннан кейін оны тиімді пайдалану шін сервистік ызметі лкен рл атарады.Сервистік ызмет крсету – тауарды ынталандырушы ызмет болып та арастырылады. Ол тауарды шінші дрежесін алыптастырады.

Маркетингтік теорияны дамуы интеграцияланан тауар концепциясыны пайда болуына немесе остамалы тауара келеді, яни, материалды затты сатылуы сатып алудан кейінгі ызметті крсетілуімен жаласады.

Сондай-а, сервистік ызметтерді сыну нтижесінде фирма бірнеше жанама артышылытара ие болады. Соан орай, ттынушыларды ызытыруа сер ететін крсеткіштері аныталады. Мысалы: ттынушыа кей жадайда болатын аау мен рылыны бзылып алатын кездерінде шыдамдылы танытуа тиімді сервистік ызмет крсету негіз болады.

Осыдан келіп сервисті масатын анытайтын болса, ол – сатып алушыа бар тауарды сыну жне сатып алынан тауардан нерлым кп пайда алу шін кмек крсету болып табылады.

Тмендегі 1 суреттен сервис саласыны ерекшеліктерін круге болады.

1 cурет. Сервис саласыны ерекшелігі

Заманауи бсекелестік нарыта лкен кілді ттынушыларды ызытыру жолындаы баалы емес факторлара аударан жн. Ол факторларды арасындаы е маыздылары сервистік, гарантиялы жне гарантиядан кейінгі ызметтер болып саналады. Кзделген масата ол жеткізу шін, белгілі бір міндеттерді атару ажеттігі туындайды. Ол міндеттер сервистік ызметке ажет талаптарды орындалуымен тсіндіріледі. Сонымен сервис жйесіні негізгі міндеттерін талдап тейік:

  • леуетті ттынушыа зерделі шешім абылдауа ммкіндік беру шін осы фирма німін сатып алудан брын кеес беру;
  • Сатып алынатын німні тиімді жне ауіпсіз эксплуатациясына сатып алушыны дайындау;
  • Мамандара з ызметін дрыс атару шін ажетті техникалы жаттамаларды беру;
  • Сатып алуа дейінгі дайындытан тауарды ткізу;
  • німді эксплуатацияланатын орына жеткізу;
  • Эксплуатацияланатын жерде німді жмыс істеткізу жне іс-жзінде сатып алушыа демонстрациялау;
  • Ттынушыда болан мерзімде німні эксплуатацияа толы дайындыын амтамасыз ету;
  • осымша блшектерді жедел трде жеткізу, осымша блшектерді ндірушілермен байланыс орнату;
  • Ттынушылар німді пайдаланандыы туралы жне соан байланысты ескертулер, шаымдар мен сыныстар жайлы апараттарды жинау жне жйелеу;
  • Бсекелес фирмаларды сервистік ызметі, ттынушыа андай сервистік жаалытар ашандыы туралы апараттарды жинау жне жйелеу;
  • Жоарыда крсетілген апараттарды талдау нтижесіне орай ттынылатын німді толы жетілдіру мен жаартуа атысу;
  • Нарыты, сатып алушыларды жне тауарды зерттеу мен баалау барысында фирманы маркетингтік ызметшілеріне кмектесу;
  • «Бізді тауарды сатып алып олдансаыздар – аланын біз жасаймыз», принципі бойынша нарыты траты ттынушыларын ру.

Сервистік жиынты сатып алуды йымдастырушы-коммерциялы жадайында айын крінеді. Оан кіретіндер:

  • есептесу ыайлылыы жне несиелеу ммкіндіктері;
  • міндеттемелер мен кепілдіктерді орындалуына сатушыны жауапкершілік дегейі;
  • гарантиялы жне гарантиядан кейінгі ызмет крсетуді амтамасыз ету;
  • жарнама мен техникалы апаратты болуы.

Сатып алушыа сервистік ызмет крсетуді маызы келесі себептерге байланысты суде:

  • Сіірушілік тауар нарыында бсекені кннен-кнге суі;
  • Сервистік орталытарды рылуы жне мамандануы;
  • Сатып алынан тауарды олдану барысында пайда болан мселелерді шешуге деген сатып алушыны тілегіні суі;
  • Тауарды эксплуатация рдісіні крделене тсуі.

Тынушылар ткен тжірибеге, бааа жне баса да факторлара негізделген ызметтерді орындалу рдісін ктеді. Осындай жадайда кту мен нтиже арасындаы сйкестілікке байланысты мселелер туызуы ммкін, себебі рбір жаымды жне стті ткен тжірибе болашата одан да жасы ызмет сапасыы болуын кттіреді. Осыдан, ызмет сапасына деген талаптар седі.

Г. Макаловты пікірінше, ызмет сапасы – наты бір ажеттілікті анааттандыруа ммкіндік беретін ызметі ттынушылы сипаттамаларыны жиынтыы.

Сонымен атар, сервисті маркетингтік рал ретінде атаратын негізгі ызметтері бар. Оларды е бастысы:

  1. Сатып алушыларды ызытыру;
  2. Тауарды бсекеге абілеттілігін арттыру;
  3. Тауар сатылымын стап тру жне арттыру;
  4. Сатып алушыны апаратпен амтамасыз ету.

Жоарыда атап кеткендей, кп тауарлара сервисті атаратын ролі зор. Алайда, кейбір тауарлара сервисті маыздылыы соншалыты ажет емес. азіргі заманауи нерксіптік нарыта фирмалар жалыз тауарды емес, тауармен оса ызмет жиынтыын сатуы тырысады. Мысалы: ет, ст німдерін деу зауыттары, сонымен атар, осы зауыттарды монтаждау бойынша ызмет крсету, рылыны жндеу, сатып алудан кейінгі ызмет крсету, жаа ралдармен жмыс істеу шін персоналды йрету.

Бгінгі кндерде ызмет сферасыны теориясы мен практикасы бір-бірінен алша мір среді. ызмет трлеріні кптігіне байланысты оларды арасында жалпы састытарды табу иына соан еді. Мысалы, ызметтер болып мыналарды барлыын айтуа болады: тапсырыс берушіні аржылы активтерін басару, жалыз кйлек нсасын тіктіру, электро жне техникалы ралдарды гарантиялы ызметтері.

Сервисті ажеттілігі е алдымен ндірушіні з тауарына траты нары алыптастыруынан пайда болады. Жоары сапалы німні жоары сапалы ызметі оан деген сранысты жоарылатады, ксіпорынны коммерциялы сттілікке жетуге кмектеседі, мртебесін сіреді.

Кшті сервистік ызметті ру жне оны тиімді функционалды болуы – сырты нарыта орын алатын стті фирмаларды аморлыы.

Соы уаыта дейін техниканы ндіруге араанда, сервиске инвестиция ю екі есе табыс келеді деп есептелген. Ксіпкерлер баасы сіп жатан рылыны сатып алушыларды ызытыру шін сервиске жне осалы блшектерге тмен баа орнатуды алап отыр. Пайдасы айын. Бір рылы бір-а рет сатып алынады, ал оан олданылатын сервис за жылдар бойы кп рет жасалынады. Сондытан, тиімді баа болса (ал тиімді баа – бсекелестерді элементі) табыс кзі кбейеді.

Яни, рбір фирма немесе ксіпорынды алатын болса, біріншіден олар здері кретін пайданы ойлайды. Сол пайданы тмендеп кетпеуі ртрлі ателер мен аауларды болмауын кздейді.

Ондай ателіктерден алшатататын бірнеше жалпы абылданан аидалар алыптасан:

  1. сынысты міндеттемелері. Жоары сапалы тауар ндіруші, алайда оларды ажетті ызметтермен дрыс амтамасыз етпеу фирманы тиімсіз бсекелестік жадайа ояды.
  2. олдануды міндетті емес рекеті. Фирма ттынушыа сервисті жабыстырып сынбауы керек.
  3. Сервисті иілгіштігі. Фирманы сервистік шараларыны жиынтыы ртрлі болуы ммкін: минималды ажеттіден максималды масата лайытыа дейін.
  4. Сервисті ыайлылыы. Сатып алушыа сервисті ол алайтын жерде, уаытта жне формада сынылуы тиіс.
  5. Сервисті техникалы парапарлыы.
  6. Сервисті апаратты айтарымы. Сервистік ызметшілер айтып оюы ммкін тауарды, баасы, ттынушы пікірі, бсекелес фирмаларды сервистік іс-рекетері мен дістері туралы мліметтерді фирма басшылары ата адаалауы тиіс.
  7. Сервис аясындаы дрыс баа саясаты. Сервис аншалыты осымша пайда табуды негізі бола тра, соншалыты фирманы тауарын сатып алу ынтасын жне сатып алушыны сенімін арттыру ралы болуы ажет.
  8. ндірісті сервиске кепілді сйкестігі.

Сервистік ксіпорындарды рбіреуін алып араса та, онда рбір ызметке деген этикетті, депті атаратын ролі зор екендігін байаймыз. андай да сервистік мекеме болсын, онда ызметкерлерді трбиесі, мінезі жне зін-зі білікті стай білуі сол фирманы ызметіне о ана серін тигізеді.

азастандаы сервистік ызметті эстетикалы трылары, деп негіздері жне іскерлік этикетті арастырып кетейік.

Сервистік ызметті этикалы негізі сервис ызметкерлеріні мамандандырылан мінезін анытайтын жне ттынушылармен атынастарын дрыстайтын лемдік кзарастардан, адамгершілік ндылытардан ралады.

Этикалы принциптер сервистік ксіпорындарды ызметкерлеріне ттынушымен кпшілік алайтын, малдайтын байланысуды йренуді міндеттейді. Сондай-а, этикалы принциптер сервисті заманауи практикасымен жетілдіріледі жне соны кмегімен ызмет крсету рдісін жеілдетеді, оны екі жа шін де тиімді жне жаымды ылады.

Маызды этикалы жне адамгершілік категориялар:

  • оршаан ортаа деген шыншыл жне тртіптілік;
  • ттынушылармен атынаста инабатты и ашы;
  • рмет пен сыпайылы;
  • ттынушымен жмыс істегенде зіні мамандандырылан арызын (міндеттерін) тсіне білу.

Крсетіліп кеткен принциптер наты бір тртіп негізін алайды, оларды абылдауынсыз сервис аясында жмыс істеу тиімсіз болып саналады. рине, сервис аясыны кптеген жмысшылары з маманыны этикалы негізін одан да кшті тсінуі ммкін: зіндік дамуа ммкіндік беретін, анааттандыратын, оларды ебегін адамгершілік потенциала блейтін жатарын круге тырысады.

Біра, жалпы этикалы аидалар мен нормаларды барлыы сервисті ксіпорындарды ызметімен байланыса алмайды, тек сервиспен крделі маманданан-экономикалы жне халыты феномен ретінде біріге алатындары. Жмыскер-ттынушы араатынасында наты бір ара ашыты саталынуы тиіс, ол ара ашыты нарыты айырбастауда оларды леуметтік-функционалды рольдерімен тсіндіріледі. рбір сервис ызметкерлері мамандандырылан-ызмет этикасын ескере отырып ттынушымен жмыс істеу принциптерін тадайды.

Сервистік ызметті мамандандырылан-ызмет этикасы – сервистік фирмаларды жмысшыларына байланысты талаптар мен нормалар жиынтыы. Олар міндетті трде жмысшылар зіні ызмет міндеттерін орындаан кезде жзеге асырылуы тиіс. Мамандандырылан этика жоарыда айтылып кеткен жалпы этикалы аидаларды натылап арастыруа ммкіндік береді. Сонымен, сенімділік пен тртіпті болуы ттынушыларды алдауа жол бермейді, оларды ызыушылыын тмендетпейді; ар-ят тірегі ттынушылара жаман немесе кері сер болатындай іс-рекеттерді жасаудан орайды; зіні ызметтік міндеттерін наты тсіне алу, андай да бір жадайларда профессионалды кмек крсетуге дайын болуы – персоналды маманданданан арызын тсіне білуді білдіреді.

Сервистік ызмет жмысшылары шін ызмет этикасыны негізгі шарттары:

  • миятты, сыпайы;
  • тзім, шыдамдылы, зін-зі стай білу;
  • жасы мінез бен сйлеу мдениеті;
  • рыс-керісті болдырмау біліктілігі, ал егер болса, екі жаты ескере отырып, оларды шешу жолдарын табу.

Байланыс зоналарды ызметкерлері осы этикалы нормалармен оса мыналарды сатауы тиіс:

  • стамды, ттынушыа амор болу;
  • зін критикалау;
  • ызмет крсету процесінде бірнеше адамдара ртрлі ызмет трлерін крсетуге дайын болу;
  • иын мінезді адама ызмет крсеткеннен кейін де тыныш жне жасылы ойлаушы болып ала беруі тиіс;
  • клиентті мз болмауын жне ателіктерді болдырмау;
  • иын жадайа тзімділік крсету.

Сервис жмысшыларына тыйым салынады:

  • дрекі, миятсыз, аталдылы;
  • тірікші, алдамшы;
  • рлы, ызаншаты, эгоизм;
  • кп сйлеу, клиент жайлы жеке апаратты тарату, бтен біреумен оларды кемшіліктері мен лсіздігін талыламау;
  • жол бермеушілік, клиентті з алауына баындыру.

Жаадан жмыс істеп жатан жмысшыларды негізгі ателіктері оларды ренжігіш болуларымен байланысты. Оларды ттынушыа деген арым-атынасы эстетикалы талаптардан жоары болады, осындай рекеттерді мінезіні жеке лсіз болуымен тсіндіруге болады.

Егер ызмет крсетуші жа андай да бір ателік жіберіп ойса, ттынушы алдында кешірім срау шін дайын болу керек. Яни, рбір клиентке жаынуы ажет (тек жабысаны дрыс емес), оны тілек-талаптарына байланысты зіні жмыс істеу шеберлігі мен білімін толыымен крсете алуы ажет. Алайда, ызмет крсету процесі кезінде айтылып кеткен крсеткіштерді баса рылымды емес (ттынушыа кмектесу – жаыну, мз болу — жабысу, шыдамдылы – беймарал болып крінбеуі керек) болып кетпеуін адаалау тиіс.

ызмет крсету аясында этикалы шарттар ызмет крсетуші мен ттынушы араатынасында ана емес, сонымен атар, жмысшыларды зара арым-атынасынан да байалады. Жоарыда арастырылан тртіп принциптері мен этикалы нормаларды кбісін жмысшылар бір-бірімен жмыс істеу кезінде де сатауы ажет. Сервистік ксіпорындарда рыс-керіс орын алмайтын, басыы мен жйкесі тозандар жо, бір-біріне рметпен араласатын оды климата аса маызды кіл блінеді. Сервистік жымдарда зара біріне-бірі кмектесу атмосферасын руды, бірігіп жмыс істеуді йретуді маызы те жоары. Осы айтыландарды брі бір масата жетуге кмектеседі: ттынушыа тиімді ызмет крсету.

Жоарыда айтылып кеткен сервистік ызметті этикаа деген маманданан жне кпшілік талаптары сервистік ызмет крсету шін жеке тртіп атынасы мінсіз адамдарды жмыс істейтінін білдірмейді.

Бл жадайда ызметкерді ішкі дамуа деген тырысуын баылау ажет. зіні мінезіне жне леуметтік мінезіне байланысты сервис сферасында ызмет еткісі келетін адам, ерте не кеш жоары этикалы талаптар мен мдени нормаларды маыздылыын тсінеді. Кннен-кнге оны солара сас мінез алыптастыруа жне ажет мінез принциптарымен басаруа тілегі оянады. ызмет крсетуші мен ттынушы арасындаы араатынасты дрыс баыттай алатынын, ебек рдісіні жеілдегенін байай отырып, ол сондай арым-атынас ру стилі мен этиканы аншалыты тиімді екендігіне кзі жетеді.

Сервистік ызмет крсетуді профессионалды этикасына йрену сервис ызметкерлеріні барлыына олжетерлік. Алайда, бл процессті стті болуы шін, ызметкер зінде сйкесінше нды мінез бен деттерді алыптасуына кп кш салу ажет. рине, ол оай емес жне кп жмыс істеуді талап етеді. Бл рдісті жеілдету шін ызмет этикасын адаалау керек.

Сервистік ызмет крсететін персоналды ызмет этикеты – фирма ызметкерлеріні жмысымен тсіндірілетін жне автоматты трде жмыс барысында оны адаалаумен тсіндірілетін абылданан шарттар, альтернативті емес мінез шарттар жиынтыы болып табылады.

ызмет крсету мдениеті эстетикалы компоненттерсіз болмайды. ызмет крсету эстетикасы шыармашылы аспектілермен, демі, сыйымды болып бааланатын оршаан заттарды сырты трлерімен тыыз байланысты. Керемет талам, ыайлылы пен снділікті бірігуі ызмет крсету процесін амтитын барлы материалды заттардан (имарат жне оны архитектурасы, интерьері, жмыс орындарыны йымдастырылуы; аса маызды кіл жары тсу мен интерьерді тсіне блу ажет) байалуы тиіс.

Сондай-а, сервистік ызметкерлерді эстетикалы мдениеті оны сырт келбетімен (киімі, ая киімі, шашы, аксессуарлары) тікелей байланысты. Оны сырт келбеті ызмет крсету баытына жне интерьерге сай болуы тиіс. Сондытан да, кптеген фирмалар здеріні жмысшыларына арнайы униформа дайындайды, ол форма фирманы зіне сйкес жасалынады жне ол стандартты жне мды болмааны дрыс. Эстетика элементтері сонымен атар фирманы эмблемасында орын алуы тис, ралдарды дизайнында, тауары орамында белгіленуі тиіс.

азастанда рбір ызметке деген этикетті, депті атаратын ролі зор. андай да сервистік мекеме болсын, онда ызметкерлерді трбиесі, мінезі жне зін-зі білікті стай білуі сол фирманы ызметіне о ана серін тигізеді. Жоарыда сервис жмысшыларына тыйым салынатын рекеттер мен жмысына ажет сйлеу тртібі жайлы жазылан.

Сонымен, алашы блім жмыс таырыбыны теориялы мні мен деп негіздеріне арналан. Сервисті мазмнын талдай келе, мынандай орытындыа тоталуа болады. Сервисті мні ткізу жне машинаны, рылыны жне баса да нерксіптік німні эксплуатациясымен байланысты ызмет жиынтыы болып табылады.

Маынасын толы ашу шін, сервисті масата жету жолындаы негізгі ызметтерін, аидаларын зерттеп арастырылды. Яни, басты ызметтеріне сатып алушыны ызытыру, тауар сатылымын сатап алу жне дамыту мен сатып алушыны апараттандыруды жатызса, жалпы аидалар болып сыныс міндеттілігі, олдану міндетті еместігі, сервисті иілгіштігі мен ыайлылыы, сервисті техникалы парапарлыы, апаратты айтарымы, сервис аясындаы дрыс баа саясаты жне сервисті ндіріске кепілді сйкестігі саналады.

Сонымен атар, сервисті тиімділігін арттыру масатында оны эстетикалы жне деп негіздерін талдауа тсті. Яни, сервистік ксіпорындарды персоналдарын дрыс жне отайлы ызмет крсетуге йрететін бірнеше шарттар, факторлар мен крсеткіштер аныталып, аталып кетті. Біра, р былысты не болмаса, тауарды тиянаты зерттелуі шін, оны трлері келесі блімдерде жаласын табады.

  1. ызмет крсетудегі персоналды басаруды йымдастыруды негізгі тсініктері

Персоналды басару немесе персонал менеджменті тсінігіне ызмет трлеріні жйесі, е алдымен басарушылы, жеке менеджерлер жне барлы басару аппараты кіреді. она й шаруашылыы абстрактілі ебек кшін іздейді, алайда наты адамдармен жмыс істейді. Бл персонал менеджментіні функциясыны екі баытын ашады:

адамдара жетекшілік ету;

санды крсеткіштермен есептік-аналитикалы жмыс (персонал ажеттілігімен есеп-айырысу, оны нын анытау жне жадайды талдау, штатты кесте ру, персонал міндеттерін деу).

она й персоналын басару тсінігі р трлі нсауларда, аспектілерде жне бірнеше дегейлерде олданылады. Ол жйе ретінде она й дегейінде реттелетін арым-атынас жйесін деуді осады. ндіріс процесі дегейінде наты ызметкерлерді басару туралы сз озалады. німдер дегейінде белгілі бір кадрларды орналастыру барысында ызметкерлерді жмыс кші ретінде басару оны нтижесін баалауа келеді.

она й персонал менеджментіні ш дегейі немесе лшемдері бар: оперативтік, тактикалы жне стратегиялы. Олар р трлі тапсырмалар масштабы мен оларды орындау уаытымен амтылан.

Оперативтік дегей она й персоналыны наты белсенді аймаын жне персонал менеджментіне атысты салаа серін амтиды. Бл жерде ызметкерлер туралы мліметтерді талдаудан бастап, оларды нымен есеп-айырысуа, сондай-а персоналды басару аппаратына дейін она й персоналын басаруды барлы функциялары крсетілген.

Тактикалы дегей персоналмен жмыс жасауды она й персонал менеджментіні жалпы процестеріне атыстылыын крсетеді.

Стратегиялы дегей она й персоналыны ндірістік менеджментіні екі маызды бадарын крсетеді: арым-атынас жне аппарат. Ол бсекелестік креске дайындыты кшейтуге, стратегияны олдауа жмыс кшіні сырты ортасыны сегменттерін болжауды амтамасыз етумен байланысты.

она й персонал менеджментіні негізгі тсініктері мен оларды мазмны 1- кестеде крсетілген.

Тсінігі

Мазмны

Кадрлы саясат

она й персоналымен жмыс істеу саласындаы аидалар, масаттар жне стратегиялар.

она й персоналы

она й шаруашылыы ызметкерлері: басшы, мамандар, жмысшылар, ызмет крсетуші персонал.

она й персоналын абылдау

ажетті ызметкерлерді іздестіру, оларды міткерлер арасынан іріктеп алу жне жаа ызметкерлерді жмыса кірісуіне дайынды.

она й персоналыны жоспары

она й персоналымен жмыс істеуді негізгі саласында жзеге асыруа ажетті іс-шараларды алдын-ала ойластыру жне бекіту.

она й персоналын таайындау

Бір жаынан жмыс орындарын ру, жмыс шартын дайындау, жмыс уаыты мен ебекті она й шаруашылыыдастыру. Екінші жаынан – ызметкерлерді жмыс орындарына жне жргізіліп отыран кадрлы саясата сйкес ажетті позициялара орналасуы..

она й персоналын жмыстан босату

Штаттарды ысарту жне ызметкерлерді жмыстан шыару бойынша іс-шаралар.

Кадрлы кімшілік

она й персоналына атысты орталытанан кімшілік рекеттер мен іс-шаралар, мысалы, ебек кітапшасын толтыру.

она й персоналын баалау

Блім жмысыны аралы жне соы нтижесіне жне ызметкерді салымын анытаудаы тікелей жне жанама дістерін олдану.

она й персо-нал жмысыны сапасын баалау

ызметкерлерді з ызметіне сйкестік дегейін бекіту.

Кадрлы кімшілік

она й персоналына атысты шаралар мен орталы кімшілік сері, мысалы, ебек кітапшасындаы жазбаларды рсімдеу.

она й персоналын басару

Басаруды белгілі бір ралдарын пайдаланатын блімше басшыларыны персоналды орталытанбаан басаруы, мысалы ызметкермен гімелесу, диалог.

она й персоналын баылау

ндірісті ішкі жйесін баылауа, персоналмен жмысты реттеуге жне жоспарлауа атысу.

Кесте 1. она й персоналын басару тсінігіне анытама

1 кестеде крсетілген тсініктемелер она й персонал менеджментіні негізгі жйесін, ралын жне оны мазмнын тсінуге ммкіндік береді. Олара персоналды басаруды жеке функцияларын орындауда олданылатын дістер мен тсілдер жатады. Бл она й басшысыны адаммен жмыс істеу техникасын, жеке жмыс ралдарын ажыратады, мысалы, гімелесу, топты жмыс ралдары, семинар, конференциялар ткізу.

абылдау

Штатты кесте

Таайындау

ызметтік міндеттер

Ротация

Жмысты баалау

Баылау

Іскерлік арым-атынас

Оыту

Сауалнама

Іс жргізу

Статистикалы дістер

Делегирование

Диалог

Сурет 2 она й персоналын басару жйесі

она й персоналды басаруды даму этаптарына тоталуа болады. Нарыты экономикадаы елдердегі фирмаларды кадрлы ызметі зерттеу базасына, кеестік кмекке, басару инфрарылымына сйенеді. Кадрлы жмыс стратегиясы, персоналды басару жйесін алыптастыру она йді жоары жетекшілігімен жзеге асырылады. Америка йлерінде орталытанан кадрлы ызметтерді бірі, оны орталытану дегейі тек аржылы жне ыты ызметтерге жол береді.

азіргі она йлерге нарыты атынас пен бсеке жадайларына бейімделуге тура келеді. Сондытан, нарытаы жетістіктерді анытайтын факторлар, бір уаытта она й шаруашылыыны мір сру факторлары болып табылады. Оларды рбіреуі она й шаруашылыы ызметкерлеріні ызметімен байланысты.

Жетістікті маызды критикалы факторларына персоналды дамуы, инновациялар, мыты жне сенімді серіктестер (жеткізушілер, осалы она й шаруашылыыдар, альянстар, т.с.с); клиентке бадарлану, німні зіндік ны, жеткізуді жеделдігі; логистика жне оны жадайы; персонал біліктілігіні дегейі жне т.б. жатады.

Нары рашан згерісте болады. она йді сырты ортаны згерістеріне ана емес, оны жылдамдыына да бейімді болуы керек.

Бл жадайда она й ескірген жйені олданбай, мобильді организмге бейімделуі керек. Оан жаару жне зіліссіз даму факторлары тн. Дстрлі она йді ашы иерархиясы бар, ол баылауа жне блімшелерді ата міндеттерімен басаруды она й шаруашылыыдастырушылы рылымына баытталан. Бл – бюрократиялы она й. Жаа типтегі она й рдістерді басару мен персоналды басаруа баытталан. Дстрлі она й мен болашатаы ата она йді салыстырмалы талдау 2 кестеде берілген.

Фактор

Дстрлі она й

ХХІ . она й

она йді рылуы

Иерархия, бюрократия

Желілер

Басаруды она й шаруашылыы-ды рылымы

Тікелей баынушылы рылымы

Клдене компаниялар, виртуалды рылымдар

она й ызметіні негізгі аидасы

Функционалды тамалдану

Интеграция, е алдымен клдененен, интеллек-туалды серіктестік

Бсекелік арты-шылыты крити-калы факторы

Материалды жне аржылы активтер (капитал)

Интеллектуалды активтер (білім)

Компания персоналы

Функционерлер, ндылы фактор. Баынушылар

Потенциалды ресурстар (наты абілеттілік орталы-ы) жетістікті негізі мен кзі. Кадрлы потенциал

Персоналды кту

Сраныстарды анааттандыру

она й персоналыны сапалы суі

Негізгі рекет етуші тлалар

Мамандар, ксіптік мамандар

Топтар, командалар, е алдымен виртуалды

Жетекшілік стилі

Авторитарлы

Координациялы, демокра-тиялы (ызметкерлерді к-шейтуге баытталан, абі-леттілігін арттыруа кмек)

Мселені ою

Кім?

алай?

Билік кзі

ызметтік позиция

Білім

ызмет

Дербес

Топты

ателер

Жоалтулар

Оу кзі

она й рылым блімшелеріні статусы

зі жеткілікті жне жабы бірліктер

Бріне жеткілікті белгілі ресурстар

Нарытар

Ішкі

Жаанды

Тиімділік

Баасы, табысы

Уаыт, жылдамды

она й ызметіне баыттау

Табыс, ндіріс тиімділігін арттыру

Наты ттынушыны анааттандыру. Миссия

оршаан ортамен байланыс

Ортаны згеруіне сер ету

Басып озатын она йді згерістері

Сапа

Берілген нтижеге жету. Клиент сранысын анааттандыру

Клиент сранысын алыптастыру

Приоритет

Нтиже. Адам нтижеге туелді. Ол міндеттерді орындаушы

Адам. Нтиже адама байланысты. Ол – байлыты кзі. Персоналды дамуы

Кесте 2 азіргі жне болаша она й шаруашылыыдарды салыстырмалы сипаттамасы

она й персоналын дамыту белсенділігі ызметкерлерге деген талаптарды згеруіне трансформация процестерімен амтылан.

Бл згерістер тмендегілерге сер етеді:

инновациялы абілеттілік;

атыыстарды шешуге абілетті болу;

топты жмысты она й шаруашылыыдастыру.

она й персоналын басаруды дамыту баыттары она йді ішкі ортасында болатын згерістерді есепке алуа ажет баыттармен байланысты.

она й персоналын басаруды дамытуды зекті баыттары экономикада, технология, леуметтік жне ыты арым-атынаста нарыты баытталуды згерістерімен байланысты.

Экономиканы дамуы мен экономикалы судегі иыншылытар азастан она йлері шін персоналды басаруды жаа функциялары мен мселелерін тудырды.

она й персоналын басаруды негізгі функцияларына: жоспарлау, персоналды дамыту мен баалау; оны апаратпен амтамасыз ету жйелері; жмыс уаытындаы менеджмент; ксіпкерлікті дамуы жне ксіпкерлерді дайындау; персоналды іскерлік белсенділігі аидасын деу; персонал маркетингі жатады.

она й персоналын басарудаы ауымды масат, она й шаруашылыыны кадрлы потенциалыны нерлым тиімді рылуы, дамуы жне жмыс жасауы болып табылады. Бл рбір она й ызметкері зіні ебегін жне шыармашылы потенциалын олдануы арылы она й масата жетуі, сонымен атар баса ызметкерлерді арекетін осы баытта олдауы. Менеджментті кадрлы масатыны аашы біратар дегейлерден трады. она й шаруашылыыны “масат аашыны” тарматары кп болып келеді, соны ішіндегі бір тармаы кадрлы менеджментті масаты. Нарыты экономикаа ткеннен бері жмыссызды та онымен бірге атар жруде, сондытан да осындай жадайда жмыскерлер зіні жмыс орнын жоалтып алмау шін ебекшіні жаымсыз жадайларында жмыс істеуге мжбр болады. Сонымен бірге, она йді азіргі кездегі тжірибесі ебек жадайыны проблемаларына жаа адамдар жасады. онаа й зіні экономикасы згеру процесінде ызметкерлерді ебегіні жаымсыз жадайын жою шін шыынын тлейді, сондытан да олар жаа технологиялармен жабдыталуына жне ебекті жасарту шін жмысты она й шаруашылыыдастыруа шыындалады. она йдегі персоналды басару жалпы менеджмент теориясыны оны принциптері мен дістеріні негізінде жзеге асырылады.

Орталытанбаан басару

Орталытанан басару

Сурет 4 зыреттілікті блу

она йді масатты концепциясы:

1) материалды масаттар (німді, тауарларды, бона й шаруашылыыды, ызметтерді ндіру);

2) табысты амтамасыз ету масаттары (тауарды ткізу технологияны немесе ызмет крсету, басаруды она йді стилін ру);

3) она йді тімділік масатын амтамасыз ету.

она й персоналын басару тсілдері жне масаттары:

  1. Кадрлы саясатты жне шаруашылы ызмет принциптерін жасау жне іске асыру;
  2. она й стратегиясына жне оны рлымына сйкес штатты кестені жасау;
  3. Ксіби-біліктілік талаптарды жасау (ызмет орындарыны моделі, профессиограмма);
  4. Жмыс орындарын мамандармен амтамасыз ету, персоналды тадау;
  5. Персоналды реттеу, ротация, таайындау, ала жылжыту, аттестациялау, сайлау;
  6. Персоналды баалау, леуметтік-психологиялы диагностика, тест жргізу;
  7. Тлааралы жне топ ішілік арым-атынастарды йлесімділігі жне талдауы, леуметтік жне шаруашылы айшылытарды, жаымсыз жадайларды алдын алу;
  8. Персоналды резервін алыптастыру, персонал лизингі, персоналды дамуын болжамдау, она й ішіндегі ызметтік мансапты (карьера) жоспарлау, персоналды ажеттілігін талдау;
  9. Жмысбастылыты басару;

10) Персоналды ксіби жне она й шаруашылыыды бейімделуі;

11) Психофизиология, этика, эстетика, ебек экономикасыны талаптарын ебек атынастарын реттеу;

12) Персоналды дайындау жне айта дайындау.

Орталытандырылан жоспарлауда она й кімшілігі ебек жадайын жасарту шін экономикалы мддеге ие болады. Мемлекет зейнетке уаытынан брын шыандара жне ксіби аурулара байланысты шыындарды тлейтін. ызметкерлерді ебек абілетсіздігі басшыларды ебек сапасын баалауда ескерілмеген, ал бл персоналды басаруда е бастысы болып табылады. Мемлекет масштабында мндай крсеткішті аналогы азаматтарды орташа мір сру затыы болып табылады. Тек осы ана мемлекетті экономикасыны ілгері дамуыны индикаторы болып табылады. Осы индикатора бадарсыз она й персоналын басару тиімсіз болады, соны серінен ТМД рылу уаытында ебекшіні жадайында жмыс орындарында 1,9 млн. адам жмыспен амтылан. Осыны барлыы ауру балаларды туылуыны туекелін 8 есе сіреді.

1.3 Персоналды стратегиялы басаруды негіздері

Персоналды стратегиялы менеджментті (ПСМ) принципиалды идеялары 80-жылдарды басында жасаан жне шетелдерді практикалы концепцияларыны негізгі атарын рады. Біра ПСМ-ны маыздылыын мойындаанымен де она й шаруашылыы саласында персоналмен жмыста толыымен олдана алмаймыз. Бл жаа масаттарды иындыымен жне ПСМ-ны жмыста олданылатын технологиясыны жотыынан болады. Ксіпкерлік стратегияа жауапкепшілік оны растырушыларда болады, алайда ПСМ олармен перифериялы нім ретінде арастырылады.

ПСМ концепциядан жмыс істеп тран программаа айналуы шін, бір-бірімен байланысты факторларды атары ескерілуі керек:

— она й басшылыы ПСМ ролін тсініп «ПСМ»-а деген немрайлылыын формалды трде арауын тотату керек. ПСМ облысындаы инновация она й шаруашылыы позициясын жасартып, тратандырады;

— кадр бліміні жмысы згертілуі керек. Іс жргізуден персонал менеджментіне жаа функцияларды оса згерту керек, мысалы, персонал маркетингі. Персонал менеджері шін перспективті ызметкерді жмыса алу, цех менеджеріні жаа тауар шыарумен бірдей;

— ПСМ маман кеесшілерін шаыру, олар она й шаруашылыы стратегиясына сйене отырып оны кшейуіне, болашаа кадрды амтамасыз ету арылы жргізу;

— басаруды барлы дегейлері жне атарушы блімше «ПСМ»-ге атысу керек. Тек сонда ана табыса жетуге болады. Зиян келетін сратара «ай жерде бны олдануда», «Біз бндайды лі істеп крген жопыз» — деп жатады.

ПСМ-ны болаша табысты кепілі, ол баса ешандай діспен жзеге аспайды. Сонымен атар оны олдану, осы стратегияны андай екенін білуді ажет етеді:

1) Наты клиенттерден срау жргізу. Персоналмен жмысты баытын анытау шін клиенттер масатына арай бейімделуі керек, ал она й шаруашылыыда шыармашылы процеспен ажеттті біліктілік дегейін анытап она й шаруашылыына ажетті мамандытармен стратегияны ру шін керек. Мнда белсенділікке менеджмент-тренинг жне ндірістік семинарлар сер етеді;

2) Оны пайдалануды тиімділігін арттыру шін персоналмен ндірістік жмыс жргізу.

3) ызметкерлерді мдделері мен мотивацияларын, ебекпен, жалаымен анааттанушылы дрежесін анытау. Ебек жымыны леуметік сипаттамасын зерттеу, сонымен атар іс-жзіндегі рылыммен ажет лидерлік стилдерді маызды апаратын береді (жмыскерлерден алынан жазбаша апарат негізінде). Мндай зерттеулерді нейтралды сырты институт жргізу керек.

Бл апаратты ш кзіні нтижесі персоналды ндірістік шін менеджментіні наты стартегиясы негізіне жатызуы керек, йткені персоналмен жмыс алай жне ай жерде белсендету, сонымен атар оны ролін алай згертетіндігі жне оны немен аныталатынын білеміз.

Персоналды менеджментті стратегиялы процесіне алай интеграцияланысы келетіні де ескеріледі. Мндай маркетинг облысындаы персоналды она й шаруашылыы стратегиясындаы тжырым зіне наты негізгі біліктілік трлерін ш басты облыста орналасан: біріншіден, негізінде она й шаруашылыы мдениетін арастырумен згерісін баылау (ксіпкерлік мдениетін), екіншіден, персонал дамуны дл жйесіні дамуы; шіншіден, басару апаратыны баыттаушы функциясында.

«ПСМ» жобасын дайындау нтижесінде кімшілік саласындаы персоналмен жмыс істеу бліміні негізгі біліктілігінен менеджмент серіктестігіні жмыс саласына ту маынасын білдіреді.

Кптеген она й шаруашылыы лі де иын экономикалы жадайда тр. Онда персонал жмысына жоары талаптар ойылады. Жмыса алу ысартылады, ысартыландар саны кбейеді. Оперативті жмыстарды здіксіз болуы перспективті жоспарлауа кедергі болады, алайда бл стратегиялы ойлауды ажеттілігін жоарылата тседі.

Инновациялы процестерді жетілдіру, ішкі жне сырты ортаны дамуы сіп келе жатан бсекелестік кезінде кейбір она й шаруашылыыдара зіні ндірістік артышылытарын олдана алады, ал пайда табуды классикалы факторлары жай ана алдамшы болып табылады (мысалы, техникалы процестер, баа белгілеу жйесі). Мндай жадайда тиімді стратегиялы менеджмент ролі седі жне бірінші жадайда персонал менеджменті. Атап айтанда, кадрлы потенциалды дамуын жоспарлау оны ммкіндіктері мен болашаын зерттеу.

Сурет 4. Персоналды инновациялы басаруды стратегиялы факторлары

Стратегиялы басаруды негіздері. Клиенттер мен инновацияа баытталан персоналдармен жмыс жасау бсекені лі де иын ол жеткізетін артышылытарды пайдалануа ммкіндік береді.

90-жылдарда ТП-ны дамуы менеджмент персоналыны дамуынсыз ммкін еместігін крсетті. Егер ТР- бірінші кезеінде машиналарды пайда болуы арасында адамны олы «кшейтілсе», онда екінші кезеде компьютерді ашуды кшінде – ми «кшейтілді» десе болады.

90-жылдары персоналды тиімді жоспарлау она й шаруашылыыны бсекелестік кресінде басты ролде атарады. ХХІ . басында да персонал менеджменті, сол автоклік рылыс технологиясы (50-60-шы ж.), ндіріс автоматизациясы (70-шы ж.), апараттар технологиясы (80-шы ж.) кезіндегідей рлін атарады. Жоары технологияларды жартысында менеджмент технологиялары белсенді осылады.

Басарушыларды жмыс технологиялары топты басару, шешім абылдау тртіптері туралы сз болып отыр. Яни технология дегеніміз техниканы пайдалану, ал техника дегеніміз кш жмсау нері жне шеберлігі, оны ішінде ми кші. 90-шы жылдары персоналмен жмыс жасау рлі кбінесе 80-шы жылдардаы апаратты технологиялар ролін еске тсіреді. Апаратты технология оларды дамуыны жаласы болып табылады. Персоналмен жмыс жасайтын бойынша менеджер зара байланысты факторларды кешеніні есебінсіз жмыс жасай алмайды

она й шаруашылыы масаты

Технология оам

ызметкерлерді Блімше масаты

масаты

Нары

Сурет 5 Персоналды стратегиялы басаруды шектеу жадайлары

.

Персоналды стратегиялы басару факторларына белгісіздік пен туекелдерді; уаыт; нарыты артатын кріністері; сапа; дизайн (рлендіру); сервис; она й шаруашылыыны клем мніні азаюы; орталытандыруды арасында икемділігі; ирархиялы рылымдарды ысарту,траты оуды ажеттілігін жатызуа болады.

Белгісіздер жне туекелдер. Экономикалы иын уаытта басарушы мен ызметкерлерге табысты кепілсіздігі, сенімділік пен кдікті жадайда рекет етуге тура келеді. Динамикалы згеретін шарттар стратегиялы уаыт горизонттары 2-3 жыла дейін ысартылады. Сондытан, траты оу — орталы мселе болып табылады.она й шаруашылыы менеджменті жне оны ызметкерлері немесе зін-зі оытатын жйені арасындаы зара рекеттер жо болса, онда мндай она й шаруашылыыны мір сру абілетіні жоарлауына келуі ммкін.

азіргі уаытта она й шаруашылыыны негізгі сипатыны бірі німні тмен зіндік ны жне сапасы емес, ал онда туындайтын мселелерді стті шешімі арылы жылдам жне з кезегінде олар дамуы ммкін.

Уаыт факторына есеп жргізгенде оиаларды 80%-а за уаыт абылданатына араанда тез арада абылданатын шешімдерге кп кіл блінеді, біра олар 100%-а негізделуі керек.

суші нары крінісі. Клиентке бадарланан р она й шаруашылыыны мірлік маызы нарыты сегменттерге блуге кмектеседі. Осы кезде клиентті потенциалды ажеттіліктерін зерттеу жне оларды ерекшеліктеріне есеп жргізу ажеттілігі туындайды.

Сапа, дизайн, сервис — пайданы басты факторлары. озалмайтын «ндірістік ойлау» артта алды. немдеу, сенімділік немесе ауіпсіздік сияты факторлар клиент мддесін жне оларды экономикалы дифференциаланан ммкіндіктерісіз арастырылмайды.

Оптималды клем. она й шаруашылыыны оптималды клемі туралы сра, оны з нарытаы з сегментінде лидерлік позициясын сатап алумен туындайды.

Орталытандырылмаанды арасындаы иіміштік. Ірі она й шаруашылыыдар здерін икемді нарыа баытталан ксіпкерлік блімшелерге айта рылымды ажет етеді.

Ирархиялы рылымдарды ысаруы. ш иерархия дегейінен асатын шыл пирамида (оларды саны кейде жетіге жетеді) она й шаруашылыыды рылымдарды даму процесіні тарихи азынасына айналуда.

Иерархиялы рылымдарды болашата ммкіндігі жо. Біра, басару дегейлерін азайту — персоналды ысарту деген сз емес. Персоналды икемді пайдалану мен дамытуды амтамасыз ететін рылым ажет.

немі оу ажеттілігі. Оу ажеттілігі кптеген она й шаруашылыыда жарияланады, біра оан ажетті млшерде уаыт блінбейді, сондытан ол бсекелестік кресте артышылыты алатын фактор болып табылмайды. Сонымен атар, рбіреуіміз жаару факторларымен кездесеміз, сондытан біз оларды абылдауды, згерісті тотамау сипатын «жасы круді» йренуіміз керек.

Табыса жету шін ызметкерлер ресурстарын мобилизациялау арекеттілігіне байланысты, оан оса она й шаруашылыыны ары арай жмыс істеуіне келіп тірелген со персоналды басару басшылыты назарындаы басты мселе болып отыр. Дстрлі келіс шеберінде ызметкерлер мселесін белсендіру ммкін емес. Персоналды стратегиялы басаруын персоналды дамыту, баалау мен срыптау, жоспарлау сияты талаптарымен арастыру керек. Персоналды басару кадр бліміні кімшілік міндеті болмай, сонымен атар ол барлы басшыларды мселесі болды, сер ету олдану сферасы кеейтіліп, оны блшектенуі жргізіледі. Ол зі она й шаруашылыыны дамуыны стратегиялы факторына айналды.

Кадр саясатыны стратегиясына тоталып тейік. Кадр саясатыны стратегиясы жалпы она й шаруашылыы стратегиясына, оны стратегиялы жоспарына негізделген. Кадрлы менеджмент она й шаруашылыыны масаттары мен міндеттерімен аныталады. Оны ызметі персоналды жмыса абілеттілігін амсыздандырумен жне жмыса абілеттілігін стап трумен байланысты. Менеджмент дстрімен алыптасан елдерді тжірибиесі кадр ызметіне кп назар блу керектігі туралы айтады. Кадр жаттарын сатайтын офистерден олар кадр жоспарын, реттеуін, координациясын бсеке жадайында нарыта алуды амтамасыз ететін басты функцияларды орындайтын блімшелерге айналды.

она йді кадрлы потенциалына аржы блу она й шаруашылыыны нарыта тратылыын сатап алумен оса, оны жаулап алуды бірден-бір шарты болып табылады жне алдыы атарлы фирмаларды кадр саясатыны стратегиясында 70-ші жылдардан бастан ола ала бастады. Кадр ызметіні ролі мен біліктілігін ктеруге тырысып, оны она й шаруашылыы дамуындаы маызын тсініп, жоары басшылы оларды маызды аржы салымдарымен уаттандырады. Кадрлы реттеуге, кадрларды оыту мен айта дайындауа салынан аражаттарды шыын емес, керісінше тиімді аражат жмсалуы ретінде креді.

Кадрлар саясатыны стратегиясы тек персоналды дайындаудан трмайды, сонымен олда бар кадр ресурстары мен резервтерінен жне де ызметкерлерді жмыс белсенділігі жадайына да байланысты. Осыан оса ата аржылы шек оюлара байланысты кптеген маызды згертулер енгізуге тура келеді.

Кадр саясатыны стратегиясы кадр потенциялын ру жне дамыту жоспарларымен натыланады.Оан кіретіндер:

— персоналды пайдалану стратегиясы;

-она йлік жмыс стилін дамыту, оны ішінде ызметкерлер арасындаы арым-атынас;

— персоналды дамыту,оларды оыту жне айта дайындау;

-кадрлы реттеуді техникасы мен орта принцптері, оны ішінде персоналды тадау мен жмыстан босату;

-персонала сранысты болжамы, оны санасы, млшері, біліктілігі, мамандыы, рылымы;

-персонал сынысыны болжамы, оны маркетингі, лизинг ммкіндігі.

Брын жетістіктерге жетіп жрген она й шаруашылыыдарды жаа технологияларды шыаруды бгелісі — персонал ажеттілігін жоспарламай, аз кіл блгенімен байланысты. она й шаруашылыындаы ызметкерлерді іскерлік белсенділігін арастыруа болады.

она й шаруашылыы миссиясы. Стті жмыс істеп тран жне траты она й шаруашылыыды талдау, оларды артыщылытары ксіпкерлік ызметті бастапы концепцияларында жазыланын крсетті. Мнда: «Бізді жмысымызды масаты не жне андай болады?» деген сраа жауапты брі біледі, йткені бл сра жоары басшылы масаттары мен она й шаруашылыы миссиясын; она й шаруашылыыы экономиялы суі, мдениеті мен арым-атынысыны крінісі ретіндегі — имиджін крсетеді. Осы сраа зіні жеке она й ксіпкерлігі бар басшыларды кбі жауап бере алмайды, яни олар здеріні миссиясын немесе кредосын білмейтіндіктерін аартады. Бл посттотаритарлы экономиканы сипатына тн. Жаа зіні биснесін ашып жатан ксіпкерге ылида болашаына іліп арауа ммкіндік болмайды, зіні даму перспективасын кру, туекел мен белгісіздік факторларын есепке алып, талдау жасауына ммкіндік болмайды. Миссияны ру шін бл факторлар она й ксіпорындарыны басшылыыны ынтасы мен сенімділігіне араанда маыздылыы тменірек болар, біра тжірбиеде она й рыланнан бастап оны лдырап кетпеу мселесі туындайды. Сондытан е алдымен потенциалды клиентерді, серіктестіктер мен она йді болаша бсекелестерін зерттеп алу керек. Жалпы она йді миссиясы мен масаттарын біріктіруге болмайды. Кп жадайда, она й шаруашылыыны миссиясы — «пайда табу», деп ойлайды. Біра, ол пайданы айда жмсау керек? Дл осы жерде миссия туралы сра туындайды, ал пайда табу тек стратегиямен баса да она й шаруашылыы жоспарынан туындайтын шешімдер нтижесі болып табылады.

Егер жетістікке деген кішкентай ммкіншілік туса, онда басарушылы арым-атынасты дамыту керек. Мндай арым-атынастар жмыстан анааттануа болады, уаныш алуды амтамасыз етеді. Дегенмен, жалпыа белгілі шындыа тоталу керек еді, біра миссияны тадау жне оны мойындау, жекелеген она йлерді дадарыстан шыаруа ммкіндік береді, сонымен атар кптеген елдерді дамуына келді — Жапония, Отстік Корея, Германия.

Егер де отельді ызмет ету себебі белгіленсе, аныталса, бл оны миссиясыны бар екенін білдіреді. ортындылай келгенде, фирма стиліні ядросы масаттан да жоары деп айтуа болады. ызметкерлер з іс-ректтерін жне ойларын осы бейнемен сйкестірлендірілуі керек. Миссия негізінде жасалан шаруашылы ызмет принцптері мен масаты келесі де басарушылы шешім абылдауда критериі болып табылады.

Сонымен, миссия отельді мртебесін анытап, оны дамуыны стратегиялы баыт-бадарын амтамасыз етеді. Миссияны алыптастыру мазмны:

— она йді бекіту, ол андай ызмет трімен айналысады, кімге ызмет крсетеді жне андай бона й шаруашылыы шыырады;

— басару стилі;

— она йді сырты ортадаы сипаттамасы.

Миссия она йді раны ретінде болады. Ол іскерлік абілетті жне кшті кзі болып табылады. Миссияны тадау ызы сияты. Егер де шаын бизнеспен айналысатын адамнан она йді миссиясы андай деп сраса: рине, пайда табу деп жауап айтарады. Біра пайда табуды етпеуі байалады. И, пайда табу маызды масат жне кбінесе баса масаттара жетуді жалыз ралы. Біра, бл она йді ішкі мселесі. Миссия сырты ортада алыптасады. Миссияны тадап алу шін мына сратара жауап беру ажет:

Бізді клиенттер кім?

Оларды андай ажеттіліктерін анааттыра аламыз?

Клиент — ол она й шаруашылыы жмысыны шекті нтижесін олданатын тла. Олардан баса она й шаруашылыы партнерлері болып бірге ызмет атаратын жабдытаушылар, кеесшілер, баса отельдер.

Шаын она й шаруашылыы миссиясы арапайым болуы тиіс. Тжірибиешілер сендіргендей, р она й шін маызды шарт — наты кредо жасау. Ол она йді мір сруі мен дамуыны млшері жне блінбес шарты болып табылады.

Миссия она й шаруашылыыны мір сруіні алы шарты. Масаттар тсінігі. Менеджмент тжірибиесі тсінігінен масаттар барлы басару нысаныны немесе оны раушыны болуы тиіс жадайын крсетеді. Бнда даму вектор, яни ресурстарды пайдалану жне айта руды басару процесі туралы айтылады. Сондытан басару ызметіні трлері мен басаруды дісін, рылымын жне стиліні тадау рамын анытайды.

Басару масаттары здеріні кибернетикалы балама шегінен шыып кетеді жне зіні негізінде обьективті. Кибернетика контекстінде она йді басару оны бір жадайдан баса бір жадайа ауыстыру жне берілген жйені сол жадайда сипаттайтын параметрді олдауды білдіреді. Біра масаттар басару субьектісімен, адаммен рылады жне осы маынада масат мазмнын тсіндіруде крінетін субьективті маанаа ие. Мазмны бойынша экономикалы, леуметтік, апаратты, ылыми-техникалы, она й шаруашылыыды, экологиялы, аржылы болып жіктеледі. Бндай жіктеу она й шаруашылыыны зін, сырты ортасы мен серіктестерін сипаттайтын факторлы жйеден айырмашылыы аз. Ол кейдейсо емес, йтекні масаттар мазмны ызметті рбір блімшесіне байланысты, ал рбір она й шаруашылыы зіні масаттарына клиенттермен зара арым-атынас арылы ана жетеді.

Масаттар эксперттік баамен аныталатын р трлі маынасына негізделген здеріні туелділігі, зара байланыстыы бар ирархиядан трады. Масатты анытауы 2 жолы бар: санды жне сапалы. Санды деп атауа болатын масаттар келесідей ралады: клиенттерге уаытында ызмет крсету, пайда табу, сапалы тауар сату. Масатты блай ру зіні арналымына жауап бермейді жне маанасынан айтылады, йткені оларды даму дегейін білу ммкін емес.

Масаттар она йді басару жымы анытайтын дістермен натыланады. Тжірибиелік менеджментті бір тжырымдамасы дістерді жобалау, кейін баылау тетіктері арылы негізделген. Масаттара сйкес басаруды артышылыы адамдар неге мтылатынын жне андай жолмен жру керек екенін білсе, лкен лшыныспен жмыс істейді. Соысы масаттарды здерінен де маыздыра болып келеді. Масата жобаларды жзеге асыру арылы жету ызмет трін басару функциясы деп айтайды. Масаттарды здері де мотивациялы, она й шаруашылыыды, баылаушы ызметтерін атарады. Жобалар масаттара араанда нерлым ке тсінік болып табылады. Олар ажет іс-рекетті ретін, оларды ресурстармен амтамасыз етуді білдіреді. Масат – жобаны рамдас блігі де, негізгісі де болып табылады.

Менеджментті негізгі категорияларыны масаттары мен зара рекеттесу диалектикасы жне она й жмысыны нтижесі 6 суретте крсетілген.

Басару субьектісі

Басару обьектілері

Сурет 6 Менеджмент категориясы жйесіндегі масаттарды орны

Масаттар жйесі. «она й шаруашылыы масаты» тсінігі басару принциптерін анытаан кезде олданылады. Ол стратегиялы жоспарлауда жоспарларды бір трі ретінде олданылады. ойылан масаттан тыс басару жйесіні функциясы болмайды, басару жйесін зі ажетті нтижені масат етеді. Процесті, ситуацияны жаындаудан басарудан шыады жне ажетті жадайда басару жйесіні масаты рылады немесе «масат аымы» тік байланыстырылады. Наты масат ру она йді басаруды е маызды мселесі.

«Масат» жне оан сйкес «стимул» (мотив) маыналарын айыра білу керек. Миссия тсінігінде она йді басару, белгілеу, оны басты раны, ол не шін жмыс жасайды, ызмет принцпі не болып табылады, ал стимул немесе мотив озалыс ызметін жандандыратын, оларды себебі, онда масат ажетті нтижені жне жадайын білдіреді, оан мтылуды ажет етеді. Кибернетикалы контекстегі менеджментті маынасы, ол она й шаруашылыыны адам топтарын ызметті басару арылы рбіреуін алаан жаына ткізеді.

Нарыты экономика елдеріндегі она й шаруашылыы масаттары инстанция бойынша тмендетілмейді жне мемлекетпен берілмейді. азіргі тжірибе, она й шаруашылыы масаттары экономикалы рылыммен аныталмайтындыы длелденген. Бірнеше она й шаруашылыы масатты жаластырады. Сол бір уаытта р біреуіні шаында ызметті бір ана масатпен натыланбайды. Бл зертеулермен она й шаруашылыы саласында жмыс істейтін жмысшылар айналысады жне мндай кепілдік ндіріс орларына жне зады она й шаруашылыы тлаларына септігін тигізеді.

Масаттарды тадауда она й шаруашылыы басшылары жне оларды инвесторлары, она й шаруашылыыны басару аппараты, кеес директорлары, ебек коллективі она й шаруашылыы клиенттері мен мемлекеттік органдар, (мысалы монопоияа арсы жне салы комитетіне) сер етеді. Ал е маызды роль — ол она й шаруашылыыны аржылы жадайы, оны кадрлы потенциалы, нарытаы орны, ндіріс типі (жекелеген, сериялы, массалы).

Масатты шешім она й шаруашылыыны тадырын анытайды. Жеке меншіктер пайдаа баытталса, ал менеджерлер — карьераа, ызметкерлер – жмыс орныны кепіліне баытталады. Сондытан она й шаруашылыы масаты кп жадайда жмысшыларды масатымен сйкес келмей алуы ммкін. Біра, масатты рылымы рашанда басаруды она й шаруашылыыды рылымымен байланысты болады. Масаттар иерархиялы жне баынышты болады.

Бастапы блімшелерді масата жетуі ол ортаы звеноны масата жетуі деп тсінуге болады, ал соысы — жоары масата деп тсінеміз.

Масаттарды мазмны — тек ана пайда емес, ол жауапкершілік (жыма атысты леуметтік, экологиялы жне т.б.) жне де имидж, ндірісті дамыту, технологияларды алпы, клиенттер жнінде аморлы.

Сурет 7 Масатты пирамида

Масаттарды мазмнына байланысты алымдар она й шаруашылыыдарды монетарлы – ашамен лшенетін масаттар жне монетарлы емес — леуметтік, ауымды, дептілік масаттар тріне блді. Кез-келген она й шаруашылыы масаттармен зара байланысты. Масаттар арасындаы байланыстар клдене, тік, толытаушы, бсекелес болуы ммкін. Масаттар бсекесі жйе трінде крсетілуі ммкін: пайда — леуметтік ораныс; тімділік – рентебельділік; жаа технологиялар — экологиялы жауапкершілік; зіндік масаттар — она й шаруашылыыны масаттары; ндіріске бет стау — адамдара бет-брыс.

Бл арама-айщылытардан оларды бірлігіне сйене отырып пайданы алу керек.

Іскерлік белсенділік ілімні мні. она й шаруашылыыды басару ылымы шаруашылы рекет ету ілімімен она й шаруашылыыны іскерлік белсенділік аидасы арасында ешандай айырмашылыты ажыратпайды. Бны миссия жне она й шаруашылыыны философиясы, философия жне она й шаруашылыыны саясаты, басшы, басарушы немесе менеджер, экономика жне она й шаруашылыыды басару атынастары туралы да айтуа болады. Соысы маманды пен біліктілікті бірігуіне келді — экономист-менеджер. Терминологиядаы шатыс тжірибеде иыншылытарды келмейді жне даму темпін куаландырады.

Терминдерді біртекті емес тсіндірмесі ндірістік тжірибені ылымды оумен тсіндіріледі. Американды дебиеттерде іскерлік белсенділік ілімі немесе она й шаруашылыы философиясы менеджментті ажырамас блігіне айналды. Германияда бл тсініктер тек 90-шы жылдарда ана пайда болды. Ал азастанда менеджмент алыптасу кезеінде жне мнда тжірибе ылымны сыныстарынан алып келеді.

Іс-рекеттерді орындау жне шешім абылдау, жоспарды дайындау кезіндегі ндылытар мен негізгі ережелерін енгізетін она й шаруашылыыны іскерлік белсенділік ілімін талдау она й шаруашылыыны зіні мір сруіне байланысты болады.

Жалпыа орта ндылытары жо оамда р она йге зіні іскерлік белсенділік аидаларын анытау керек. Мндай аидалар дінге, мдениетке, мірді сапасы мен мніне баытталан. она й шаруашылыы рашанда белгілі бір леуметтік ортада болады. Оны зі адамдардан трады, оларды здеріні мірлік аидалары, кзарастары, ндылытары жне масаттары бар. Патриархалды басару стилді ксіпкерлерді классикалы типі, батыс алымдарыны айтуы бойынша, сирек кездесе бастайды. азіргі кезде орта жне ірі она й шаруашылытары даму стінде, оларды басаруды бір жне бірнеше менеджерлер атарады. Демек шаруашылы жргізу аидалары иелерді жне жалдамалы персоналды кзарастары есептегенде алыптасады.

она й шаруашылыы менеджеріні этикасы андай?

она й шаруашылыыда андай стиль тиімді болып саналады?

андай нормалар жеке адамдар арасындаы коммуникацияны анытайды?

Адамдар мен ндіріс ызыушылыыны арасы андай?

Осындай сратарды жауабы она й шаруашылыы философиясыны, оны іс рекетін райды, жне басару дегейіні барлыыны іс-имылы негізінде болуы тиіс. «Сенімді жоалтанша ашаны жоалтан арты» — осы девизді кптеген она йлер станады. Іскерлік абілеттілік концепциясы ызметкерлерді сенімділігін жаулап алу жне сатауа баытталан.

ызметкерлер, акционерлер жне меншік иелеріні ызыушылытары. Акционерлер мен меншік иелері она й шаруашылыына атысы бойынша оны инвесторлары болып табылады. Оларды ызыушылыы фирма табыстылыымен тыыз байланысты. Бл ызметкерлерге де атысты. Сондытан осы концепцияны блімі те маызды. 90-шы жылдары леуметтік нарыты экономикадаы она й шаруашылыыны нерлым маызды аидаларына жататындар:

1) ызметкерлерді жауапкершілін жне белгіленген тртіпке баыну;

2) ызметкерлерге, ндіріске амор болу басымдылыы;

3) она й шаруашылыы масаттарына сйкес басару;

4) жалпы нтижеде рбір жмыс істеушіні бліктік атысуын міндетті белгілеу;

5) этикалы міндеттер мен баылау міндеттілігі.

ызметкерлерге атысты міндеттемелер бойынша келесі позициялар крінеді: ебек шарттары мен тлем аы, жмыс орныны кепілі, пайдада табуа атыстылыы, леуметтік жеілдіктер, біліктілікті жоарлату ммкіндігі, карьера жасау, басаруды келісімділік стилі негізіндегі белгіленген бостанды, шешім дайындауда атысу, ебектік жымны зін-зі басару бастамасын дамыту. Бндай міндеттемелер бір жаты болмауы тиіс, сондытан онда она й шаруашылыыы жмыскерлерге артатын міндеттері де крінеді. Бл міндеттемелер іскерлік абілеттілік тжырымдамасыны наты блігін, оны бір орталы кезеі болып табылады.

Инвесторлара (акционерлер мен меншік иелері) атысты міндеттемелер она й шаруашылыыны менеджерлік жаынан трлі апараттар жеткізу мен салынан капитала есептелетін пайызды келісілген клемін амтамасыз етуді талап етеді.

она й табысы оны клиенттеріне де байланысты болады. Олар іскерлік серіктес тобында маызды болады жне онда она йді іскерлік міндеттемелерімен байланысты жабдытаушылар мен она й шаруашылытары жатады.

она йді серіктесіне атысты тек ана экономикалы емес, психологиялы аидамен де басарылады, мысалы, ешбір жабдытаушыны арты крмеу міндеттемесі.

она й шаруашылыы аншалыты ірі болса, оны тиімділігі шін жауап беретін менеджерлер саны соншалыты кп жне ызметкерлер мен жеке ксіпкерлер арасындаы тікелей арым-атынастар шін ммкіндіктер соншалыты аз болады. Осы жадайда она й шаруашылыыды акцияландырумен байланысты шаруашылы жргізу нысаны кмекке келеді.

Акционерлік оамда меншік иелері басарманы басарып, ол шін она й шаруашылыында бйры беру ыына ие бола алатын, біра билеу жне пайдалану ыы меншік иесінде алатын менеджерлерді — тлаларды жалдайды. Дегенмен, укіллеттерді осылай басарып, осы принципті стаушылар жне атарушылар санынан ызметкерлер атарынан меншік иелері акционерлерді шыармайды. азіргі она йлер кооперативті басару стилін тжірибелейді

Бізді еес беру ызметтеріміз алдыы атарлы жоары білікті ызметкерлерге жктеледі. Біз клиенттеріміз шін сенімді ріптес болуды алаймыз. рбір ішкі жне сырты ызметкері з міндетін атара отырып, клиентке ызмет етеді. Бізді ызметіміз бюрократиялы процедуралардан жеіл жне ны бойынша тиімді болуы шін, з кімшілігімізді жмысын жетілдіреміз. Алдаы дамуа дайын жне инновацияа абілетті болу шін, білімімізді жоары дегейде стаймыз.

Бізді она йдегі микроклимат ашытылы, крнектілік негізде барлы ызметкерлер арасында сенімді арым-атынас амтамасыз етуі ажет. Бізді біріккен жмыс ережелерімен танысу шін сипатталады жне ткізіледі.

2.

«Алатау» она йіні мысалында персоналды басаруды талдау

2.1.

«Алатау» отеліні толы сипаттамасы мен менеджмент жйесін зерттеу

«Алатау» она йі – Астана аласында орналасан орталы она йлерді бірі. она й аланы ортасында, кімшілік жне іскери орталытара жаын жерде орналасан. Мекен жайы: Астана аласы, Бурабай кшесі 9 й. «Алатау» она йіні 3 абатты имараты келушілерге техниканы соы лгісімен амтамасыз етілген 50 жайлы номер сынады. она йді 1 абаты кімшілік абат, ал алан 2-3 абаттар трын номерлерден трады. она йді блмелері бір, екі жне ш орынды блмелер болып блінеді. она йде 22 ызметкер жмыс жасайды.

р абатта онатара арналан зал бар. Бл залдарда демалып, іскери келіссздер жргізуге болады. р абатта демалыс блмелері орналасан. Барлы алаушылара мейрамхана жне бар, сонымен атар, банкеттік холлдар немі ашы болады. Таматану орындарында сусындарды, Европалы жне Азиялы асхананы суы жне ысты таамдарыны кптеген трлері бар, жне онаты кез келген таламына жауап бере алады. Сонымен атар асты блмеге тапсырыс беріп, таматануа да болады.

она йді жабдыталуы:

  • “Алатау” кафесі;
  • Бизнес-орталы;
  • Конференц-зал;
  • Слулы салоны;
  • Прачечная жне химчистка;
  • Сауна жне бассейн;
  • Ойын автоматтары;
  • Сувенир дкені;

Бірінші абатта орналасан “Алатау” кафесі европалы жне шыыс асханасыны таамдарын сынады. р та сайын мейрамханада швед стелі онатара салаттарды, ысты таамдар мен сусындарды оннан астам трлерін сынады. “Алатау” мейрамханасында 30 орынды банкеттер мен бизнес-ланчтар ткізуге болады.

“Алатау” бизнес-орталыы трындара з мселелері мен іскери сратарын она йден шыпай шешуге жол береді. онатарды жайлылыы шін кшірме орталыы жне интернет тулік бойы ызмет етеді. ажет болан жадайда компьютерде жмыс істеп, факс пен почтаны абылдап жне жіберуге болады. Шаршаан жне арбалас кндерден со саунаа немесе тнгі клуба барып демалуа болады. онатарды финдік-шыыс моншасына шаырады. Бл жерде жаныыза жайлы рахатпен демалатыныыза кепілдік береді. Моншада массаж кабинеті бар. Екінші абатта, сонымен атар, шаштараз орналасан. Егер де онатарды ымбат заттары болса, оларды орналастыру ызметінде сейфте сатауа болады.

она йдегі ызмет крсетуші персоналдар.она йді ызмет ету рамы она й кешенімен, клемімен, ерекшелігімен, орналасан жерімен жне таы баса ерекшеліктерімен аныталады. «Алатау» она йіндегі ызмет крсетуші персоналдар мыналар:

  • Басарушы (администратор)
  • Бухгалтер
  • ызметші/кір жуушылар
  • Аспазшы
  • Официант
  • Электрик
  • Инструктор (фитнес, бассеин)
  • Ойын автоматтары ызметкерлері
  • Моншашы

она йді ызметкерлері арнайы форма киіп жреді. абылдау жне орналастыру ызметкерлері мен портье а жейде, ара шалбар, жейде сыртынан жасыл тсті крдеше киеді. Крдешеде азаы оюлар салынан. Ал тазалаушылар жмыс істегенде ыайлы болатындай, здерін еркін сезінетін форма киеді. Формалары а пен кк тсті болады. Ал бригадирлер кк немесе жасыл тсті форма киеді.

она й ызметтері:

  • Тулік бойы ауіпсіздік ызметі;
  • Портье ызметі;
  • Бизнес орталы ызметтері;
  • Такси жалдау ызметі;
  • Орналастыру ызметі;
  • Брондау бліміні ызметтері;
  • Слулы салоныны ызметі;
  • уекасса ызметтері;
  • Кір жуу ызметі;
  • Киім тазалау ызметі.

она йде ауіпсіздік ызметі тулік бойы жмыс істейді. ауіпсіздікті амтамасыз етушілер она й кешенінде мекендейтін онатарды ауіпсіздігімен атар, жмыс атаратын ызметкерлерді де ауіпсіздігін баылайды. ауіпсіздік ызметі техника-инженерлік ызметпен жне баса да ызметтермен тікелей байланысты. Техника-инженерлік ызметпен байланысына келетін болса, она й имаратын толыымен оршап жатан жне р абаттаы баылау камералары, ртті-гигиеналы ауіпсіздік жне кліктерді ауіпсіздігі жатады.

Орналастыру ызметіні жмысына келген оната бкіл она й кешені туралы алашы сипат растырылады.

Бл блімні бас менеджерлері келген онатармен схбат жасай отырып, орналастыру мерзімі, номер баасы, тлем аыны клемі мен тсілі сияты мселелерді шешеді. Тіркеу барысында алдын-ала брондау жне орналастыру сипаты онаа сай болуы ажет. Брондау ызметі де тулік бойы ызмет атарады.

Слулы салоны она йді бірінші абатында орналасан жне арендаа ткізілген. Онда шаштараз, маникюр, педикюр сияты кптеген ызметтер крсетіледі.

она йде осымша кір жуу цехіні ызметтері крсетіледі:

  1. Жеке киімдерді жуу;
  2. Жеке киімдерді тіктеу;
  3. Жеіл-желпі жндеу: заттарды алпына келтіру (юбка, шалбар белдігі, юбкалар, кйлектер етегі, шалбарлар, юбкалар, кйлектерді ысарту, таспалы немесе таспасыз шалбарларды толыымен жндеуден ткізу).
  4. Шалбар, юбка, кйлектерге молния тігу;
  5. Сырт киім, пиджак, блузкаларды етегі мен жеін ысарты, алпына келтіру;
  6. Тюльге таспа тігу;
  7. Тймелер адау;
  8. Жейде, шлы, іш киімдерді крмеу.

она йді рбір номері келесілермен амтамасыз етілген:

  • Санузел жне душ кабинасы;
  • Кондиционер;
  • Спутникті теледидар;
  • Халыаралы байланыстаы телефон;
  • Тоазытыш;
  • Мини-бар (алкогольді жне алкогольсіз сусындарды кптеген трлері, суы закускалардан трады);
  • Интернет желісіне шыуа ммкіндік бар.

“Алатау” она йінде номерлерді келесідей трлері бар:

  • Стандарт: бір орынды, трын жне ванна блмесінен трады;
  • Жартылай люкс: екі блмелі екі орынды, йытайтын, трын жне ванна блмелерінен трады;
  • Люкс: ш блмелі екі орынды, йытайтын, трын жне ванна блмелерінен трады.

«Алатау» она йіне онатар кптеген, р трлі елдерден келеді. Оларды кбі іскери мселелерді шешу шін немесе ксіби масатта келіп онады. она йді негізгі мселесі – ол техникалы жадайы болып табылады. Кризистік жадайа байланысты она йді техникамен жабдыталуы тмен. рылыларды кпшілігі ескі.

2.2.

Отельді аржылы-экономикалы ызметін жне персоналын талдау

«Алатау» она йіні баса бсекелес она йлерден артышылыы, іскер адамдара ызмет крсетуінде, отырыстарды, конференцияларды лемдік дегейге сай ткізе алатынында:

  • жаа техникалы ралдармен жабдталынан (синхронды аудару шін конферец-жйесі, «ыс-жаз» типті кондиционерлер, аудио жне видео саймандар);
  • икемді жеілдіктер олдану;
  • жоары ызмет ксету сервисі (кофе-брейк, банкет-фуршет жне т.б.);

Осыны брі бсекелес она йлермен салыстыранда те жоары сапада крсетіліп, она йді нарыта алдыы атарлы орынды иемденуге жажай жасайды.

Ксіпорын з ызметін дамыту масаты бар. Болашата филиал, кілдіктер ашып перспективалы даму жоспарларын жасауда. Ендігі кезекте ксіпорынны азіргі кездегі ксіпорынны экономикалы даму дегейін анытайы.

Экономикалы тиімділік — жмсалан ресурстара атысты алынан нтижені араатынасымен сипатталатын экономикалы ызметті баалау крсеткіштері

Нарыты жадайда ксіпорынны аржылы жадайына ерекше кіл блінеді. Осы талдау арылы ксіпорынны даму перспективасын анытауа болады. аржылы істі масаты аржылы ресурстарды ндірісте тиімді пайдалануды жне максималды пайда алуды кздейді.

Экономикалы тиімділік крсеткітері: шыындар, пайда, зіндік н, німні баасы жне басалары арылы аныталады.

Тауар ндірісінде ндіріс факторларын (ебек, жер, капитал, ксіпкерлік абілеттілігі) сатып алуа шыатын шыындарды талдау ажеттілігі туындайды. Шыындар — нарыта н формасынан алынан ресурстар шыындары. Яни нім ндіріп ткізілетін ндірістік ресурстарды пайдалануды ашалай крінісі.

ндіріс шыындары дайы ндірісті нтижесі болып табылады. Бл ксіпорынны ндірісте ттынатын рал-жабдытары мен жалаы тлемдеріні шыындарын крсетеді.

Рынокты экономика жадайында ксіпорынны ызмет етуіні экономикалы масаттылыы табыс алумен аныталады. Ксіпорынны табыстылыы абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштермен сипатталады. Табыстылыты абсолюттік крсеткіші – бл табыстар сомасы.

Табыстар мен шыындар туралы есеп бухгалтерлiк есептi №3 стандартына сйкес аныталады. Бл есепте ксiпорынны аржы-шаруашылы ызметiнi нтижесi жинаталып, жалпы табыс, негiзгi ызметтен табыс, негiзгi емес ызметтен табыс, таза табыс трiнде бейнеленедi. Табыстылыты крсеткіштер жйесі е алдымен аржылы нтижелерді абсолютті крсеткіштерінен трады: німді ткізуден тскен табыс, жалпы пайда, аржыландырудан табыстар, лестік атысу тсілі бойынша есептелетін йымны пайда мен шыын лесі, жаласпалы ызмет кезеі шін пайда (залал), тотатылан ызметті пайдасы (залал), салы салана дейінгі пайда (залал), азшылыты лесін алып тастаана дейінгі кезе шін орытынды пайда (залал), азшылыты лесі, кезе шін орытынды пайда (залал), акция шін пайда.

Рынокты экономика жадайында табыс рлі 2 функцияны атарады: мемлекеттік бюджет табыстарыны кзі; ксіпорынны ндірістік жне леуметтік даму кзі. Ксіпорынны нарыты экономика жадайында ызмет етуіні экономикалы пайдалылыы табыс табумен аныталады. Ксіпорынны табыстылыы абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштермен сипатталады.

Табыстар дегеніміз – аржыны келуі немесе активтер ныны суі, не болмаса пассивтерді азаюы тріндегі есепті кезедегі экономикалы пайданы лаюы болып табылады, бл акционерлер салымдарыны есебінен суден баса жадайдаы капиталды суіне келеді.

Табыстар мен шыындар туралы есеп бухгалтерлiк есептi №3 стандартына сйкес аныталады. Бл есепте ксiпорынны аржы-шаруашылы ызметiнi нтижесi жинаталып, жалпы табыс, негiзгi ызметтен табыс, негiзгi емес ызметтен табыс, таза табыс трiнде бейнеленедi. Табыстылыты крсеткіштер жйесі е алдымен аржылы нтижелерді абсолютті крсеткіштерінен трады: німді ткізуден тскен табыс, жалпы пайда, аржыландырудан табыстар, лестік атысу тсілі бойынша есептелетін йымны пайда мен шыын лесі, жаласпалы ызмет кезеі шін пайда (залал), тотатылан ызметті пайдасы (залал), салы салана дейінгі пайда (залал), азшылыты лесін алып тастаана дейінгі кезе шін орытынды пайда (залал), азшылыты лесі, кезе шін орытынды пайда (залал), акция шін пайда.

Рынокты экономика жадайында табыс рлі 2 функцияны атарады: мемлекеттік бюджет табыстарыны кзі; ксіпорынны ндірістік жне леуметтік даму кзі. Ксіпорынны нарыты экономика жадайында ызмет етуіні экономикалы пайдалылыы табыс табумен аныталады. Ксіпорынны табыстылыы абсолюттік жне салыстырмалы крсеткіштермен сипатталады.

Кесте – 3 аржылы табыстары мен шыындарын талдау, мы тенге

Крсеткіштер

2013ж

2014ж

згерісі

+,-

Банк депозиттері бойынша пайызды табыстар

1487411

1687410

199999

аржылы табыстар –барлыы

1487411

1687410

199999

аржылы шыындар-барлыы

273280

484908

211628

3 Кесте бойынша келесі орытынды жасауа болады: соы екі жыл ішінде компанияны банк депозиттері бойынша пайызды табыстары клемі 199999 мы тенгеге скен. аржылы шыындар клемі 211628 мы тенгеге скен.

Ебек жайлы есеп беруде кп салалы ызмет атаратын ксіпорынны жмысшылары мен ызметкерлерін негізгі ызмет атаратындар жне негізгі емес ызмет атаратындарболып екі топа блінеді. Жаадан жмыса алынан ызметкерге жмыса алушы жне ызметкер арасында жеке ебектік келісім шарт жасалуы тиіс.

Кесте – 4 Жалпы жне кімшілік шыындарды талдау, мы тенге

Крсеткіштер

2013ж

2014ж

згерісі

+,-

%

Ебек аы жне онымен байланысты шыындар

3574821

4854711

1279890

126,36

Кеес жне аудиторлы ызметтер

500000

517950

17950

103,47

Тозу жне амортизация

79837

91579

11742

112,82

Аренда

73928

109268

35340

132,34

Оыту

42829

68976

26147

137,91

Кеселік автомашинаны жала алу

18777

25941

7164

127,62

Мейраммен байланысты шыындар

11202

48050

36848

176,69

Жол сапар шыындары

29063

58056

28993

149,94

Байланыс шыындары

10806

21640

10834

150,06

Кесеге техникалы ызмет крсету жне жндеу шыындары

14109

33675

19566

158,10

Кеселік тауарлар

11482

11392

-90

99,21

Табыс салыынан баса салытар трлері

4855

201354

196499

197,59

Банктік тлемдер

4042

4640

598

112,89

Баса шыындар

116882

100561

-16321

83,77

Жалпы жне кімшілік шыындар барлыы

4492633

6147793

1655160

126,92

4 Кесте бойынша келесі орытынды жасауа болады: жалпы жне кімшілік шыындар клемі талданушы мерзім ішінде 1655160 мы тенгеге немесе 26,92%а скен, оны ішінде басым лесті ебек аы жне онымен байланысты шыындар алады, оны клемі 17950 мы тенгеге немесе 3,47 %а скен. Жалпы жне кімшілік шыындар ішінде тмендеу тенденциясына ие болан баптары — кеес жне аудиторлы ызметтер жне кеселік тауарлар, баса шыындар. алан трлері бойынша арту тенденциясы байалады.

Жеке ебектік келісім шарт дегеніміз жмысшымен жмыс беруші арасында жазбаша жмыс орны, келісімшартты мерізімі, ебек режімі жадайы, ебекаы, екі жаты материялды жауапкершілігі, баса да жмыскерді леуметтік трмысты амтамасыздандыру сратары бойынша келісім. Келісім шартта ебекаы млшерін жмыс беруші таайындайды, ал жмысшы немесе ызметкер екі келісімге сйкес белгілі мамандыы бойынша берілген жмысты атаруа міндеттенеді, ал жмыс беруші баса да тлемаыларда уатылы тлеп отыруа міндеттенеді.

Жмыс беруші ебеккерлерді жалаысынан рекет етіп тран заа сйкес ртрлі сталымдар жасайды.Осы кнгі олданылып жрген ережелерге сйкес жмысшы-ызметкерлерді ебекаысынан тек замен белгіленген сталымдарды стап алуа болады. Жмысшы-ызметкерлерді ебекаысынан бухгалтерия арылы стауа болатын сталымдар:

— Жинаталатын зейнетаы орына аударылатын сома — 10%.

— Табыс салыы (белгіленген заа сйкес).

— За, сот органдарыны кім ааздары бойынша сталымдар (алимент жне айыппл жне таы басалар).

— ртрлі жарналар.

— Дербестік сатандыру шарттарына сйкес ызметкерді жазбаша тініші бойынша жеке басын, жаня мшелерін, млкін жне таы басаларын сатандыруа байланысты жарна аудару.

— Ебекаы есебінен алдын ала берілген тлемдер, аванстар.

— Банкіден алынатын несиелер шін сталымдар.

— Шаруашылы субъектісіне келтірген зияндары шін темаылар.

— ызметкерді жазбаша тініші бойынша зі жмыс істейін субъекті арамаындаы, яни меншігіндегі йде траны шін тленетін тлемдер жне балабашаа балалары шін тлемдер.

Ебекаы тлеу есебіні негізгі міндеттеріне жататындар:

  • ебекаы орын жне жмыс уаытын пайдаланып жмыс млшеріні орындалуын, ебекті саны мен сапасын баылау;
  • бастапы жаттарды уатылы жне дрыс рсімдеу, ебекаы орынан жалаыны стап алу;
  • шаруашылы жргізуші субъектіні рбір жмысшысына жалаыны уатылы жне дрыс есептеу;
  • белгіленген мерзімде ебекаы бойынша есеп айырысу;
  • жалаы бойынша шыынды німні, жмысты, ызметті зіндік нына дрыс рі уатылы осу керек.

Ебек жне ебекаы деректер ндірістік процесті оперативті басару шін ажет. «азастан Республикасы Ебек туралы» заыны 5-бабына сйкес жмыс беруші мен жмысшыларды арасындаы ебек атынасы нормативті ыты актілермен, ебек заына сйкес бекітілген жымды келісім-шартпен реттеледі.

рбір ызметкерді ебекаылы табысы оам ызметіні тпкілікті орытындысына байланысты оны ебекке осан лесі бойынша аныталады. Ол салыпен реттеледі жне е жоары клеміне шектеу ойылмайды.

Барлы категориядаы жмыс істеушілерді жмыс уаытын пайдалану есебі жмысшылар мен ызметкерлерді белгіленген жмыс режимін адаалауа, атарылан жмыс уаыты туралы апаратты алуа, ебекаылы есеп айырысу, сондай-а ебек бойынша статистикалы есепті жасауа арналан «Жмыс уаытыны есеп табельінде» жазылады.

Серіктестік зіні жалпы ебекаы орын тосан сайын орналастырады, формаларды рып, тарифтік ставкалар мен окладты шаруашылы жмыстар нтижелері мен занамаа сйкесінше анытап отырады.

Серіктестікте тек ана жмыскерлерді ебекаысын оймай сонымен атар жмысшыларды жалаысынан табыс салыы мен зейнетаы аударымдары сталынып, есептелінеді. Жмысшылар мен ызметкерлерді ндірген німдері мен істеген жмыстарына толтырылатын алашы жаттар мен жмыс уаытыны табельдері олара ебекаы есептеу жне оны тлеу шін йымны цехынан, блімшелерінен, бригадаларынан оамны кімшілігі белгілеген мерзімде аржы бліміне келіп тседі. Ебекаыны есептеу шін толтырылатын бл алашы жаттар мен табельдерді дрыс толтырылуы, лауазымды тлаларды олдарыны ойылуы мият тексеріледі. Сондай-а бл жаттаы ебек баасыны дрыс ойылуы оларды жиысшылар мен ызметкерлерге ебекаы тлеу жне сыйаы есептеу аидаларына сйкес келуі жне шифрларыны дрыс ойылуы тексеріледі. Тексеріліп боланнан кейін бл жаттар бойынша оамны жмысшылары мен ызметкерлеріне ебекаы есептеледі.

Крсеткіштер

2012

%

2013

%

2014

%

Жасы бойынша:

20-а дейін

10

5,6

15

7,7

17

8,4

20-30

50

27,8

55

28,2

57

28,2

30-40

47

26,1

52

26,7

66

32,7

40-50

50

27,8

45

23,1

40

19,8

50-60

23

12,8

28

14,4

22

10,9

60 тан жоары

—

—

—

—

—

Барлыы

180

100,0

195

100,0

202

100,0

Жынысы бойынша:

Ерлер

85

47,2

95

48,7

14

6,9

йелдер

95

52,8

100

51,3

20

9,9

Барлыы

180

100,0

195

100,0

202

100,0

Білімі бойынша:

Орта жне аяталмаан орта

55

30,6

50

25,6

13

6,4

Ксіптік-орта

85

47,2

97

49,7

14

6,9

Жоары

40

22,2

48

24,6

7

3,5

Барлыы

180

100,0

195

100,0

202

100,0

Кесте 5- Ксіпорындаы ебек ресурстарыны сапалы рамы

5 Кесте бойынша келесі орытынды жасауа болады: жмысшылар мен ызметкерлерге ебекаы тлеуді тексеруді негізгі міндеті – ебекаы тлеуде нормативтік-ыты актілерді саталуын баылау, жалаыдан стап алу мен ебекаы тлеуде аржылы есепті жргізуді дрыстыын тексеру болып табылады.

Ебекті уаыт бойынша тлеуде тарифтік млшерлеме немесе мміле шарттарын олдануды дрыстыы, кесімді тлеуде – жмысты санды жне сапалы крсеткіштерін орындау, нормалар мен баа оюды олдануды дрыстыы тексеріледі.

Ебек пеноны тлеу есебі жніндегі бастапы жаттарды тексергенде орындалан жмыс есебі шін жауапты лауазымды адамдарды ойылан олдары бар-жотыын, барлы деректемелерді толтырылуын дрыстыын, жаттарда тазартып шірілген тзетулерді бар-жоын анытайды.

Бастапы жаттар мен есептік тізімдемелерді тексергенде арифметикалы санауды дрыстыына ерекше кіл блу керек.

аржылы тексеруді жзеге асатын одан рі кезедері мыналар:

  • тлемді есептеуді дрыстыын іріктеп тексеру;
  • жмысты алыпты жадайларынан ауытуымен байланысты осымша аыны рсімдеу тртібі;
  • жатты рсімдеу мен іркіліс тлемі;
  • німні аауын жатпен ресімдеу мен оны тлеу;
  • тнгі мезгілдегі жмыса осымша аы;
  • жмыстан тыс уаыттаы ебекті теу;
  • мерекелік кндердегі жмыса тлеу;
  • іс жзіндегі занамада арастырылан (ебек демалысына, жмыстан шыу жрдемаысын тлеу) жмыспен телмеген уаыта тлем есептеу;
  • уаытша ебекке жарамсызды бойынша жрдемаы есептеу;
  • жалаыдан стауды дрыстыын тексеру.

Занамаа сйкес жалаыдан мыналар сталады: жеке табыс салыы, зейнетаы орына аударымдар, брын берілген аванс бойынша берешекті, сондай-а арифметикалы ате нтижесінде арты тленген соманы ткізуге; есеп беретін сома бойынша берешекті теуге; ебеккерді ксіпорына келтірген материалды зиянны орнын толтыруа; ашалай начеттар; кредитке сатып алынан тауара; газет пен журналдара жазыланы шін; орындалатын жаттар бойынша, нім аауы шін. Жалаыдан баса сталымдар ебеккерді келісімімен ана сталынады.

Кез-келген бизнес трiнi нтижесi аржылы ресурстарды бар болуы мен оларды пайдалану тиiмдiлiгiнен туелдi. Тлем абілеттілік пен аржылы тратылы шаруашылы субъектілеріні аржылы-экономикалы ызметіні маызды сипаттамасы болып табылады. Егер ксіпорын аржылы траты, тлем абілетті болса, онда ондай ксіпорын сол саладаы баса ксіпорындармен салыстыранда инвестиция тартуда, несие алуда, білікті мамандар тартуда елеулі артышылыа ие болады.

аржылы жадайды талдауды мнi мен мiндеттерi

Кез-келген бизнес трiнi нтижесi аржылы ресурстарды бар болуы мен оларды пайдалану тиiмдiлiгiнен туелдi. аржы ресурстарын ксiби басару азiргi санды талдау дiстерiн пайдалана отырып ксiпорынны аржылы-экономикалы жадайына тере талдау жргiзудi талап етедi. Осыан байланысты бгiнгi кнi аржылы талдауды маызы артып отыр. Себебi аржылы талдауды негiзгi мазмны — аржылы туекел дегейiн баалау мен капитал табыстылыыны дегейiн жобалау масатымен ксiпорынны аржылы жадайы мен оны анытаушы факторларды кешендi, жйелi оу.

Ксiпорынны аржылы жадайы ( КЖ ) — айналыс рдісіндегі капиталды жадайын сипаттайтын жне шаруашылы субъектiсiнi наты сттегi з ызметiн аржыландыру ммкiншiлiгiн бейнелейтiн крсеткiштер жйесiмен аныталады. орыта келгенде, ксiпорынны аржылы жадайы оны аржылы тратылыыментлем абiлеттiлiгiменсипатталады.

Ксiпорынны аржылы тратылыына бiрнеше факторлар сер етедi. Оларды негiзiнен iшкi жне сырты факторлара топтастыруа болады. Ксiпорынны аржылы тратылыына сер етушi iшкi факторлар:

1 ксiпорынны салалы ерекшелiгi;

шыарылатын нiм ( жмыс, ызмет ) рылымы;

2 жарылы капитал клемi;

3 шыын клемi, оны табыспен салыстырандаы динамикасы;

4 млiк пен аржы ресурстарыны жадайы, оларды рамы мен рылымы;

5 ксiпорынды басару тиiмдiлiгi, т.б..

Сырты факторлар:

1 мемлекеттегi саяси-экономикалы жадай;

2 тлем абiлеттi сраныс пен ттынушылар табысы;

3 салы жне несие саясаты;

4 ыты-нормативтiк база;

5 сырты-экономикалы байланыстар, т.б..

аржылы жадайды талдау ксiпорынны шаруашылы ызметiн талдауды е соы кезеi. Ол iшкi жне сырты аржылы талдау болып блiнедi. Олар бiр-бiрiнен масаты мен мазмны бойынша ерекшеленедi.

ХЕС – 2 жне аржылы есепті жасауды дістемелік нсаулары негізінде растырылан бухгалтерлік баланс клдене трде 1 – кестеде крсетілген крсеткіштерден трады.

Баланстаы активтерді рамы мен оларды орналасуына талдау келесі кестеде растырылан.

Кесте 6- «Алатау»она йі 2012-2014 жж.балансы, мы.тг

АКТИВТЕР

2012

2013

2014

Ауыту

2013

%

2014

%

I. ыса мерзімді активтер

Аша жне оны эквиваленттері

17

741

1171

724

197,7

430

136,7

ыса мерзімді дебиторлы борыш

9465

18588

15821

9123

149,1

-2767

82,5

Аымды салы активтері

7

3

0

-4

-33,33

-3

ыса мерзімді активтер орытындысы

9489

19332

16992

9843

150,9

-2340

86,2

I. за мерзімді активтер

Негізгі ралдар

10400

9873

9202

-527

94,66

-671

92,7

Материалды емес активтер

15

7

0

-8

-14,29

-7

0,0

за мерзімді активтерді барлыы

10415

9880

9202

-535

94,59

-678

92,6

Баланс

19904

29212

26194

9308

131,9

-3018

88,5

Пассивтер

III. ыса мерзімді міндеттемелер

Салыты міндеттемелер

210

1193

754

983

182,4

-439

41,8

Баса тлемдер бойынша міндеттемелер

10

216

134

206

195,4

-82

38,8

ыса мерзімді кредиторлы берешектер

0

22

38

22

200

16

142,1

ыса мерзімді міндеттемелер

220

1431

926

1211

184,6

-505

45,5

V. Капитал

Жарылы капитал

100

100

100

0

100

0

100,0

Тленбеген капитал

4576

4576

4576

0

100

0

100,0

Резервтер

15008

23105

20592

8097

135

-2513

87,8

капитал

19684

27781

25268

8097

129,1

-2513

90,1

Баланс

19904

29212

26194

9308

131,9

-3018

88,5

6 Кесте бойынша келесі орытынды жасауа болады: активтерді наты нын крсететін баланс валютасыны 2013 жылы 2012 жыла араанда 9308 мы тегеге немесе 31,9%-а ссе, ал 2014 жылы 2013 жыла араанда 2979345 мы тегеге немесе 11,5%-а тмендегенін круге болады. Оны рамындаы замерзімді активтер ны да талданушы мерзім ішінде су тенденциясына ие болан. рылымды згерістерге келетін болса, ксіпорынны жалпы активтері рамында басым леске замерзімдік актитер ие. Ксіпорынны ндірістік потенциалыны ны 2014 жылы ткен жыла араанда тмендеген, ал оны коэффициенті 1,33%-дан 2012 жылы 1,35%-а дейін 2014 жылы згерген. Оны нормативтік дегейі 0,5, яни бізді мысалда оны дегейі те тмен екендігін креміз. Ксiпорынны аржылы жадайын сипаттаушы барлы крсеткiштер шектi мндерге жауап бермейді жне жыл соына ксiпорынны млiктiк жадайы келесiлермен сипатталады. Активтерді талдай отырып, оларды алай тартыланын жне есепті жылы неге кбірек кіл блінгенін, сондай-а ксіпорынны ндірістік потенциалы мен оны негізгі ралдарыны жадайын жне ксіпорын млкіні мобильділігін анытау ажет. Кесте мліметтері крсетіп отырандай аражаттарды за мерзімді жне аымдаы активтер арасына тарату талданушы жылдары аяына за мерзімді активтер пайдасына шешілген. Iшкi аржылы талдау – бл ксiпорынны аржылы жадайын тратандыру, оны табыстылыын арттыру масатымен капиталды алыптасу механизмiн, орналасуы мен пайдаланылуын талдау, ал сырты аржылы талдау — инвестициялау туекелiн анытау масатымен субъектiнi аржылы жадайын талдау.

Ксiпорынны аржылы жадайына жргiзiлген талдау — ксiпорын басшылыы осы уаыт аралыында аржы ресурстарын аншалыты тымды басаран деген сраа жауап беруi тиiс. Осыан орай КЖ талдауды негiзгi мiндеттерi келесiлер:

1 Ксiпорынны аржылы жадайына уаытында рi объективтi баа беру, оны лсiз жатарын анытау жне оны пайда болу себептерiн оу;

2 Ксiпорынны аржылы жадайын, оны тлем абiлеттiлiгi мен аржылы тратылыын жоарылату резервтерiн iздестiру;

3 аржы ресурстарын нерлым тиiмдi пайдалану мен ксiпорынны аржылы жадайын ныайтуа баытталан шаралар жйесiн дайындау;

4 аржы ресурстарын трлiше пайдалану нсаларындаы аржылы нтиже мен аржылы жадайды лгiлерiн жобалау.

Жоарыдаы мiндеттерге ол жеткiзу шiн ксiпорынны аржылы жадайын талдау келесiдей кезектiлiкте жргiзiлуi тиiс:

1 Ксiпорынны млiктiк жадайы мен капитал рылымын талдау

2 Капиталды пайдалану тиiмдiлiгi мен интенсивтiлiгiн талдау

3 Ксiпорынны аржылы тратылыы мен тлем абiлеттiлiгiн талдау

4 Ксiпорынны несие абiлеттiлiгi мен банкроттылыыны ытималдылыын талдау

5 Ксiпорынны аржылы жадайын сауытыру баыттарын жобалау

Баланс активтеріні рамы мен рылымыны динамикасын талдау – ксіпорынны барлы мліктеріні жне оны жекелеген трлеріні абсолютті жне салыстырмалы арту немесе кему млшерін белгілеуге ммкіндік береді.

Бухгалтерлiк балансксiпорынны аржылы жадайын жыл басы мен жыл соына бейнелейдi. Ол субъектiнi млiктiк жадайын крсетедi, оны млiметтерiн iшкi жне сырты апаратты пайдаланушылар олданады.

Баланс млiметтерi негiзiнде сырты пайдаланушылар осы ксiпорынмен серiктес болу не болмауды негiздейдi, з салымдарыны туекелiн анытайды, субъектiнi нды ааздарын сатып алу не алмау туралы шешiмдер абылдайды, т.б. Осы себептi кейде аржылы талдауды балансты талдау деп те атайды. Активтер – бл нды баасы бар ксіпорынны млкі, мліктік, жне мліктік емес иелігі жне ыы болып табылады. Міндеттеме – бл тланы (арыз адамны) белгілі бір рекетті баса бір тланы (несие берушіні) пайдасына жасайтын міндеті – млікті беру, жмыс атару, аша тлеу жне басалар немесе белгілі бір іс-рекерттен бас тарту, ал несие берушіні арыз адамнан зіні міндетін орындауын талап етуге ыы бар.

Меншікті капитал – бл субъектіні з міндеттемелерін шегеріп тастааннан кейінгі активтері.

Баланс активiнде аша аражаттарыны, аржылы салымдарды, негiзгi орлар ныны суi о бааланса, пассивте 1-блiмнi, сiресе, блiнбеген табыс бабыны сомасыны суi о бааланады.

Егер ксiпорын алыпты жмыс iстесе, онда баланста келесiдей атынастар саталуы тиiс:

Активтi 1-блiмiнi жиынтыы пассивтi 1-блiмiнi жиынтыынан аз немесе меншiктi капитал сомасы за мерзiмдi активтер сомасынан кп болуы тиiс. Бл байланысты экономикалы мазмны келесiдей: егер ксiпорын алыпты жмыс iстесе , онда оны меншiктi капиталы толыымен за мерзiмдi активтерге ана емес, бiр блiгi меншiктi айналыс аражаттарына жмсалуы тиiс.

Аымды активтер сомасы аымды мiндеттемелер сомасынан кп болуы тиiс. Бл тесiздiк бiрiншi тесiздiкпен байланысты. Яни , егер ксiпорын алыпты жмыс iстесе, онда оны айналыс аражаттарыны бiр блiгi меншiктi капитал есебiнен аржыландырылуы тиiс. Басаша айтса, ксіпорын аымды міндеттемелерін бірден толытай теген жадайды зінде, оны айналысында меншікті айналыс аражаты алуы керек.

Аымды активтер жалпы аржылар сомасында анарлым лкен лес салма алады. Оларды тиімді пайдалану жне ндіріс айналыс сферасына дрыс енгізу ксіпорынны табыстылыына з серін тигізеді. Сонымен атар ксіпорынны тлемдік абілеті мен аржылы жадайы белгілі дегейде ксіпорынны капиталы андай активтерге салынанынан, олар андай табыс келетіндігенен туелді. Ксіпорын активтеріні орналасуы туралы апарат баланс активінде амтылады. Актив баптарын шартты трде келесi белгiлерi бойынша топтастыруа болады:

тiмдiлiгi бойынша: за мерзiмдi жне аымды активтер. Пайдаланылуы бойынша: iшкi айналыстаы жне сырты айналыстаы дебиторлы берешек, аржылы салымдар, банк шоттарындаы аша) активтер.

Инфляциялы процестерге шалдыуына байланысты: монетарлы жне монетарлы емес активтер ажыратылады. Монетарлы активтер айта баалауа жатпайды, олар аымды ашалай баадаы активтер — аша аражаттары, депозиттер, есеп айырысулардаы аражаттар,т.б. Ал монетарлы емес активтер ны уаыт туiне арай згерiске шырайтын, сол себептi айта баалауды ажет ететiн активтер – негiзгi ралдар, запастар, аяталмаан ндiрiс, т.б..

Ксiпорынны аржылы жадайы мен оны тратылыы белгiлi дегейде ксiпорынны капиталы андай активтерге салынанынан, олар андай табыс келетiндiгiнен туелдi. Ксiпорын активтерiнi орналасуы туралы апарат баланс активiнде амтылады.

Бизнестiажеттi аржы ресурстарымен амтамасыз ету кез-келген ксiпорын ызметiнi анытаушы факторы болып табылады. Ксiпорын басшылыы ксiпорын ызметi ресустарды андай кздерiнен аржыландырылатынын жне капитал андай iске салынатынын наты бiлуi ажет. Сол себептi капиталды рамын, ралу кздерiн жне орналасуын талдау лкен мнге ие жне келесiлердi амтуы тиiс:

1 ксiпорын капиталыны ралу кздерiнi рамын, рылымы мен динамикасын оу;

2 оларды клемiнi згеру факторларын анытау;

3 капиталды жеке кздерiн тартуды баасын анытау;

4 аржылы туекел дегейiн баалау;

5 меншiктi жне заемды капиталды атынасыны отайлы нсасын негiздеу.

Капитал – бл шаруашылы субъектiсi пайда алу масатында з ызметiнде пайдаланатын (иеленетiн) аражаттары.

аржыландыруды негiзгi кзi — меншiктi капитал.Оны рамына жарылы капитал, осымша капитал, резервтiк капитал, блiнбеген табыс кiредi. Бiра меншiктi капитал клемі шектеулi екенiн ескерсек, аржыландыруды келесi кзi — заемды капитал болып саналады. Ксiпорын ызметiн заемды капитал есебiнен аржыландыру келесi жадайларда тиiмдi:

ндiрiс маусымды сипата ие болса. Бл жадайда кей кезедерде аша аражаттары жинаталып алып, баса кезедерде ол жетiспейдi.

Егер ксiпорын заемды капитал баасынан жоары табыстылыты амтамасыз ете алса, онда заемды капитал есебiнен з жадайын тратандыра алады.

Дегенмен, меншiктi жне заемды капиталды атынасынан ксiпорынны аржылы жадайы мен тратылыы туелдi.

Меншікті капиталды ана анытап оймай, сонымен бірге капиталды жалпы сомасындаы оны лес салмаын да анытау маызды. Бл крсеткіш туелсіздік коэффициенті деп аталады жне оны теориялы мні 0,5-0,6 аралыында. арастырылан мысалда туелсіздік коэффициенті2012 жылы -0,74, 2013 жылы -0,67 рап, 2014 жылы -0,42 раан, яни талданушы мерзім аяына арай тмендеген (кесте 10). Себеп – ксіпорынны меншікті капиталыны тмендеуінде болып отыр. Бл коэффициент теориялы мнінен тмендеген, ксіпорынны аржылы туелділігі тмендей тскеніне ку болады.Бл аржы кздеріні траты рылымын сатауа ммкіншілік бермейді. Бізге белгілі,нерлым ксіпорынны аражаты кп болса, сорлым здіксіз жмыс амтамасыз етіліп, нары жадайында ала шыуа кмектеседі. Сондытан ксіпкерлер р трлі резервтерді ру жолымен жне жарылы ора блінбеген табысты тікелей осу арылы зіндік капиталды кбейтуге тырысады.

Батыс фирмаларында аржыландыру коэффициентіні кері крсеткіші кеінен олданылады, атыстырылан капиталды меншіктік капитала атынасымен аныталатын арыз жне меншікті аражаттар атынасыны коэффициенті:

Кк/м= к : Мк (1)

мндаы: Кк/м – арыз жне меншікті аражаттар атынасыны коэффициенті; Мк – меншікті капитал; к – атыстырылан капитал.

Бл коэффициент ксіпорын активтеріне салынан меншікті аражатты рбір тегесіне анша арыз аражатын тартанын крсетеді. Талданып отыран компанияда бл крсеткіш 0,34 тен 2012 жылы 1,38 ге дейін 2014 жылы скен. Оны теориялы жеткілікті мніні дегейі 1-ден жоары болмау керек. Бл крсеткіш те ксіпорынны аржылы тратылыын тратылыыны нашарлааны жнінде ку болады.

Ксіпорынны дербестік дрежесін сипаттайтын е бір маызды крсеткіштерді бірі аржылы тратылы коэффициенті болып таблады немесе оны басаша инвестицияларды жабу коэфффициенті деп атайды. Ол меншікті жне за мерзімді арыз капиталыны жалпы капиталдаы лесін сипаттайды жне мына формуламен аныталады:

Ккт=(Мк+м)/Ак (2)

мндаы: Ккт- аржылы тратылы коэффициенті; Мк – меншікті капитал; м- за мерзімді міндеттемелер; Ак- авансталан капитал.

Бл дербестік коэффициентімен салыстыранда анарлым жмса крсеткіш. Батыс тжірибесінде бл коэффициентті алыпты мні 0,9-а те болуы керек, ал оны 0,75-тен тмендеуі ауіпті. Тмендегі мліметтерден бл коэффициентті мні жыл сайын тмендеп отыранын креміз. Егер бл тмендеу тенденциясы саталса, онда ксіпорын з аржылы тратылыын жоалту аупі пайда болады. Бл ксіпорында за мерзімді міндеттемелер талданушы ш жыл іщінде сіп отыран.

Талданушы ксіпорында бл крсеткіштер мндері тмендегідей:

2012 жылы 0,966= (12932800+ 3861082) / 17383120;

2013 жылы 0,924= (16405431+ 6075973) / 24329334;

2014 жылы 0,874 = (11495873+ 12387452) / 27308679.

Жоарыда келтірілген крсеткіштер арылы ксіпорын капиталыны рылымын сипаттай отырып, блек топтар мен кздерді рылымыны згерісіндегі р трлі тенденцияларды крсететін жеке крсеткіштерді де пайдалану керек. Мндай коэффициенттерге бірінші кезекте арыз аражаттарын за мерзімге тарту коэффициенті жатады. Крсеткішті есептеу формуласы келесідей:

К/м= м/( Мк+м) (3)

мндаы: К/м- арыз аражаттарын за мерзімді тарту коэффициенті немесе за мерзімді міндеттемелер коэффициенті; Мк – меншікті капитал; м- за мерзімді міндеттемемелер.

Талданушы ксіпорында бл крсеткіштер мндері тмендегідей:

2012 жылы 0,23= 3861082/(12932800+ 3861082);

2013 жылы 0,27= 6075973/(16405431+ 6075973);

2014 жылы 0,52 = 12387452/(11495873+ 12387452).

Берілген ксіпорында оны мндері жоарылап отыр, себебі ксіпорын талданушы 3 жыл ішінде кірістірілген замерзімді міндеттемелерді млшерін арттырып отыран.

Бл коэффициент аржылы есеп беруді активтерін аржыландыру шін меншікті капиталмен атар тартылан за мерзімді несиелер мен арыздарды лесін крсетеді, ксіпорын ндірісті жаарту мен кеейту шін арыз аражаттарын аншалыты интенсивті пайдаланып жатанына баа береді.

Активтерді руды е дрыс жолы болып, меншікті капитал барлы негізгі капиталды жне айналым капиталыны бір блігін жабатын кездегі жол саналады. Ксіпорын, барлы арыз аражаттары алынып ойып жатса да мір сре беретін болады. Келесі бір жол – меншікті капиталды тек ана негізгі ралдарды сатып алуа жмсап, ал айналым аражаттары келесі жолмен алыптасуы керек: — за мерзімді арыздар есебінен, ал — ыса мерзімді арыздар есебінен. Ксіпорында, егер зіні капиталы аз, ал басанікі кп болса, жасы жмыс істейтін болады. Аз ана капиталы бола тра, кп табыс алуа болады. Біра біздік кспорын капиталы тек ана арызды капитал есебінен ралып отыр.

аржылы тратылыты абсолютті крсеткіштері – тауарлы-материалды орларды, оларды алыптасу кздерімен амтамасыз етілу дрежесін крсететін крсеткіштер келесі аналитикалы 5 — кестеде бейнеленген.

Ксіпорын балансыны тімділігін баалау. Ксіпорынны болашата ктілетін тлем абілеттілігіне сипаттама беру шін баланс негізінде активтерді тімділігіне талдау жасау ажет. тімділік тсінігі активтерге жне ксіпорынны зіне атысты айтылады. Активтерді тімділігі — бл активтерді аша аражаттарына айналу ммкіншілігі мен жылдамдыы, ал ксіпорынны тімділігі — бл ксіпорынны з міндеттемелерін уаытында теу ммкіншілігі.

Баланс тімділігін талдау тімділік дрежесі бойынша топтастырылан актив топтарын телу мерзіміне байланысты топтастырылан пассив топтарымен салыстыруа негізделеді.

тімділік дрежесі бойынша актив баптары 4 топа біріктіріледі:

А1 — абсолютті тімді (е тімді) активтер – аша аражаттары мен ыса мерзімді аржылы салымдар.

А2 – жедел тімді активтер – ыса мерзімді дебиторлы берешектер.

А3 — жай тімді активтер – тауарлы — материалды орлар мен за мерзімді аржылы салымдар.

А4 – иын тімді активтер – за мерзімді активтер жиынтыы (аржылы салымдарсыз).

Сйкесінше, баланс пассиві телу жылдамдыы бойынша 4 топа біріктіріледі:

П1 – е жедел міндеттемелер – кредиторлы берешектер, несиені уаыты жеткен блігі.

П2 – ыса мерзімді міндеттемелер – ыса мерзімді несие мен заемдар.

П3 – за мерзімді міндеттемелер – за мерзімді несие мен заемдар.

П4 – Траты міндеттемелер – меншікті капитал жиынтыы.

Жоарыдаыдай топтастырудан кейін баланс тімділігіне баа беру шін актив пен пассив топтары салыстырылады. Егер келесідей атынастар саталса, онда баланс абсолютті тімді болады: А1 П1 А2 П2 А3 П3 А4 П4. (4)

Жоарыда келтірілген жйедегі алашы ш тесіздікті орындалуы тртінші тесіздікті орындау ажеттілігін туызады, сондытан актив пен пассив бойынша алашы ш топты жиындарын салыстыру маызды орын алады. Тртінші тесіздік «баланстау» сипатын алады, сонымен атар тере экономикалы мні бар: оны орындалуын аржылы тратылыты е тменгі шарттарыны саталандыын, ксіпорынны меншікті айналым аражатыны барын длелдейді.

Егер бір жйені бір немесе бірнеше тесіздігіні олайлы варианттара арама-арсы мні болса, онда баланс тімділігіні абсолютті тімділіктен азды-кпті айыпмашылыы болады. Бл кезде активтерді бір тобы бойынша аражат жетіспеушілігі оларды баса топ бойынша артыланымен орны толтырылады, біра тем тек нды млшері бойынша жзеге асырылады, йткені наты тлем жадайында аз тімді активтер нерлым тімді активтерді орнын баса алмайды. Баланс тімділігін талдау шін келесі 13 аналитикалы кесте пылан.

Талданушы ксіпорында тлем аражаттарыны бірінші тобы (А1) тлем міндеттемелерін жауып тр. Актив пен пассив баптарыны І тобыны жиындарын салыстыру арылы жаында келіп тскен кірістер мен тлемдерді (3 айа дейінгі) атынасын крсетеді.

Актив пен пассив баптарыны ІІ тобын салыстыру жаын уаытта ктілетін тлем тртібіні (3 айдан 6 айа дейін) жасаруын крсетеді. Жалпы аланда баланс активі мен пассиві баптарыны І жне ІІ топтарын салыстыру аымдаы тімділікті анытауа ммкіндік береді.

Ол арастырылып отыран мезгілге жаын уаыттаы ксіпорынны тлем абілеттігін крсетеді. Екінші блімінде 2013 жне 2014 жылдары тез тімді активтер ыса мерзімді міндеттемелерді жаппай отыр, себебі дебиторлы борыштан кредиторлы борышты бірнеше еселеп жоары болуы болан. Баяу ткізілетін активтерді за мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы тімділікті бейнелейді жне болаша кірістер мен тлемдерді салыстыру негізінде тлем абілеттігін жобалауды крсетеді.

Ксіпорынны несие жне тлем абілеттілігін талдау. Нарыты экономика теориясы мен практикасында перспективті тлем абілеттілігін талдауды натыландыру жне тередету шін олданылатын баса да крсеткіштер белгілі. Оларды ішіндегі маыздысы табыс пен табыс табу кабілеттілігі, себебі осы факторлар ксіпорынны аржылы саулыы шін анытаушылар болып табылады. Табыс табу абілеттілігі деп болашата ксіпорынны негізгі ызметінен траты табыс алу абілеттілігі тусіндіріледі. Осы абілеттілікті баалау шін аша аражатыны, жеткіліктіп мен оны капитала айналдыру коэффициенттері талданады. Аша аражатыны жеткілктілігі коэффициенті ксіпорынны крделі шыындары, айналым аражатыны суі немесе дивиденттерді тлеуді жабу шін табыс табу кабілеттілгі крсетеді.

Кесте – 8 «Алатау» она йі мліметтері негізінде баланс активіні тімділік дрежесі

Активтер

Сомасы, мы теге

Пассивтер

Сомасы, мы теге

+,- згеріс,

мы теге

Есепті кезе

ткен кезе

Есепті кезе

ткен кезе

Есепті кезе

ткен кезе

А1

1171

741

П1

38

22

-1133

-719

А2

0

0

П2

134

216

134

216

А3

15821

18588

П3

0

0

-15821

-18588

А4

9202

9880

П4

25268

27781

16066

17901

26194

29209

25440

28019

8 Кесте бойынша келесі орытынды жасауа болады: баланс активі мен пассиві баптарыны тртінші тобыны жиындарын салыстыру ксіпорынны оны иеленушілері алдындаы жаба алу ммкіндігіні аз екендігін крсетеді. Біра бл ксіпорын жабылатын кезде ана керек болады, ал здіксіздік принципін сатау немесе жмыс жасап жатан ксіпорын шін шаруашылы субъектіні з меншікті айналым капиталыны болуы талап етіледі. Ол шін келесі тесіздік саталуы керек: А4<П4, яни меншікті аражаттарды кзі иммобильді активтерден кп болуы керек, алайда компанияда бл тесіздік керісінше.

Талданып отыран ксіпорында келесідей атынас байалады: А1 > П1 А2 < П2 А3 < П3 А4 > П4 (5),

яни абсолютті тімді активтер е жедел міндеттемелерді темейді, демек осы ксіпорынны тлем абілеттілігі те тмен деген орытынды жасаймыз. Сонымен атынастарды 1,2,3 мен 4 шарттары орындалмай отыр. Ксіпорынны балансы тімді емес, себебі активтер мен пассивтер араатынасын ескере отыра, оларды теориялы мндеріне сай келмейтіндігін круге болады.

Циклділікті жне баса кездейсоты серін жою шін, блшекті алымы мен блімінде бес жыл ішіндегі мліметтер алынады.

Есептеу келесі формула бойынша жргізіледі:

=

німді ткізуден тскен табыс

(6)

Крделі шыындар +Дивиденд тлеу + Айналым аражатыны суі

1-ге те, аша аражатыны жеткіліктілік коффииенті ксіпорынны, сырты аржыландыруа жгінбей ызмет істей алатынын крсетеді. Егер бл коэффициент 1-ден тмен болса, онда ксіпорын з ызметіні нтижесі есебінен дивиденд тлеуге жне ндірісті азіргі дегейін олдауга абілетті емес.

ксіпорынны аржылы ажеттілгіне инфляцияны серін, сонымен атар талдауды тередету баыттарын крсететінін ескеру керек.

Аша аражатын капитала айналдыру коэффициенті ксіпорын активіндегі инвестиция дегейін анытауда олданылады жне келесі формула бойынша есептеледі:

=

німді ткізуден тскен табыс – тленген дивиденттер

(7)

Алашы ны бойынша негізгі ралдар + инвестициялар + баса активтер + меншікті айналым капиталы

Аша аражатын капитала айналдыру дегейі 8-10% шегінде жеткілікті болып саналады.

Ксіпорынны перспективті тлем абілеттілігін анытау шін ксіпорын активіндегі аша аражатына айналдыра алатын жылдамды жне дайындыты сипаттайтын тімділікті статистикалы крсеткішітері кеінен пайдаланылады.

ш крсеткіш жиі олданылады: абсолютті тімділік коэффициенті; аралы теу (жабу) коэффициенті; жалпы теу (жабу) коэффициенті.

Абсолютті тімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) аша аражаттары мен тз ткізілетін баалы ааздарды мерзімді жне ыса мерзімді міндеттемелерге атынасы ретінде есептеледі.

  1. Абсолютті тімділік коэффициенті (Ка..) :

Ка.. Аша аражаттары + нды ааздар/Аымды міндеттемелер

(8)

Осы крсеткішті дрыс шектеуі келесі трде болады.

Ка 0,2-0,5

Ол баланс жасалан мерзімінде немесе жаын мзгілде аымдаы арыздарды андай блігі телетінін крсетеді. Бл — аымдаы міндеттемелерді андай блігі жедел телуі керек екендігін крсететін тлем абілеттілігіні ата белгісі. В.П. Палий бл коффициентті мні 0,2-0,25 тен жоары болуы керек деп санайды.

Бл крсеткіш аымды міндеттемелерді ай блігі аша аражаттарымен бірден теле алатындыын бейнелейді, бл крсеткішті мні жоары болан сайын арызды айтару сенімділігі де жоары. Егер ксіпорын аша аражаттарыны кірісі мен шыысын клемі мен мерзімі бойынша йлестіре алса, онда бл крсеткішті мні тмен боланымен ксіпорын тлем абілеттілігін жоалтпайды. Крсеткіш дегейіне белгіленген талап бойынша аымды міндеттемелерді 100 тегесіне 20 тегеден жоары абсолютті тімді активтер сомасы келуі тиіс.

Аралы теу коэффициентін есептеу шін (немесе оны баса аталуы: ауіпті тім коэффициенті, тімділікті дл коэффициенті) аша каражатыны рамына алдыы крсеткішті алымына дебиторлы, борыш жне баса да активтер осылады.

  1. Аралы теу коэффициенті (Кж..) :

Кар.

Аша аражаттары + нды ааздар + алаша арыз+ баса да активтер / Аымды міндеттемелер

(9)

Ол ксіпорыниы дебиторлармен з уаытында есеп жргізу жадайында болжамданан тлемдік ммкіндігін крсетеді, яни аымдаы міндеттемелерді андай блігі тек аша аражаты есебінен емес, сонымен атар ткізілген німдер, орындалан жмыстар немесе крсетілген ызметтер шін тсімдер есебінен телетінін сипаттайды.

Айналым аражатыны тімді блігіні (яни тауарлы-материалды орларды есептемегенде) аымдаы міндеттемелерге атынасын ашып крсететін бір крсеткішті есебі айналым ралдарыны жеке категорияларыны тімділігі бірдей еместігінен шыып отыр. Аралы теу коэффициентіні алыпты тменгі шегін баалау былайша рнектеледі: Кар 1. В.Ф. Палий «бл коэффициентті теориялы аталан баалауы 0,7-0,8 аралыында жатыр» деп есептейді.

Крсеткіш дегейіне белгіленген талап бойынша аымды міндеттемелерді 100 тегесіне 100 тегеден кем емес абсолютті активтер мен дебиторлы берешек сомасы келуі тиіс. Егер тімді активтерде дебиторлы берешек лесі басым болса, онда жоарыдаы атынасты да мні жоары болуы тиіс. ауіпті тімділік коэффициенті ксіпорынны ктілетін тлем абілеттілігін дебиторлы борышты бір айналымыны орташа затыына те кзеге сипаттайды.

Баса да кзкарас бар. Шамамен бл коэффициент 0,5-тен кем болмауы тиіс, себебі жедел жне ыса мерзімді міндеттемелерді р тегесіне аіа аражатыны жне дебиторлы борышты 50 тиыннан кем келмеуі тиіс.

Аымдаы тімділік коэффициенті (жалпы теу коэффиценті) барлы аымдаы активтерді жедел жне ыса мерзімді міндеттемелерді клеміне атынасын крсетеді. Ол аымдаы активтер мен міндеттемелерді андай есесін тейтінін белгілеуге ммкіндік береді жне дебиторлармен з уаытында есеп айырысу жне дайын німді тиімді ткізу жадайларында ана емес, сонымен бірге материалды айналым ралдарыны баса элементтері ажет болган кезде сату жадайында бааланатын ксіпорынны тлемдік ммкіндіктері крсетеді.

Жалпы теу коэффициенті тімді ралдар жедел жне кьыса мерзімді міндеттемелеріні сомасын тейтінін белгілеуге ммкіндік береді жне соныме баланс рылымыны тратылы дрежесін ана емес, ксіпорынны зіні ыса мерзімді арыздары бойынша тз есептесе алу абілеттілігін длелдейді.

3. Жалпы теу (аымды тімділік) коэффициенті (Ка..) :

Ка.. Аымды активтер/ Аымды міндеттемелер

(10)

Яни, ксіпорын тлем абілетті болуы шін аымды активтер сомасы аымды міндеттемелер сомасынан е кемі екі есе кп болуы тиіс.

Нарыты экономикасы дамыан елдерде бл крсеткішке ксіпорынны аымдаы тімділігін баалау кзінде ерекше мн беріледі. Оны кеінен олданылуыны негізгі себептері:

  1. біріншіден, аымдаы активтермен аымдаы пассивтерді телу дрежесін крсетеді. Бл крсеткіш аншалыты жоары болса, соншалыты ыса мерзімді міндеттемелерді тлеу сенімділігі жоары болады;
  2. екіншіден, аымдаы активтерді аымдаы пассивтерден асып кетуі аымдаы активтерді (аіа каражаттарынан басасы) сату немесе жою (тарату) кзінде зияндарды пайда болуына бгет болады. Бл арсы рекетті аншалыты кш-тірек болуы, кредитор шін соншалыты тиімді. Бл арттыруды шетел компанияларында жмыс істеуші капитал немесе аржы-эксплуатациялы ажеттілік деп атайды.

Жалпы теу коэффициенті ндіріс сипатына байланысты крт ауытуы ммкін. Оны дегейіне тиелген тауарлар мен крсетілген ызметтермен есеп айырысу нысандары, ндірісіцикліні затыы, тауарлы-материалды ндылытар орларыны рылымы жне басалар сер етеді. Берілген крсеткіш шін мына шектеу алыпты мн болып табылады:

Ка 2

Ал жалпы аымды тімділік коэффициентіні мні 2014 жылы шекті мнінін тмен. Жоарыда есептелген крсеткіштер ксіпорын басшылыы шін дабыл туызады: абсолюттік тімділік коэффициенті шикізат пен материалдар жеткізушілер шін, жылдам тімділік коэффициенті – банктер шін, аымды тімділік коэффициенті – инвесторлар шін маызды бола тра оларды мндері те тмен.

Кесте 9- Балансы тімділігіні крсеткіштері, 2014 жыл.

Крсеткіш

Мні

згеріс

Шекті мні

Есеп беру  кезеіне

ткен  кезеде

Абсолюттік тімділік коэффициенті

1,2645788

0,5178

0,74675

>0,2

Жылдам тімділік коэффициенті

1,2645788

0,5178

0,74675

>1

Аымды тімділік коэффициенті

18,349892

13,509

4,84045

>2

Жалпы тімділік коэффициенті

3,7008331

9,4546

-5,75375

>0,9

9 Кесте бойынша келесі орытынды жасауа болады: жалпы теу, яни аымдаы тімділік коэффициентіні тмендеуіне факторлар ыпалын тізбектік ауыстыру дісімен анытауга болады. Келесі есептеу кестесін рай отырып, оларды есептеу дістемесін керстейік.

Келтірілген есептеулерден, жалпы теу коэффициентіне аымдаы активтерді тмендеуі мен аымдаы міндеттемелерді суі теріс ыпал еткендігін креміз. Осылайша, біз ксіпорынны аржылы тратылыыны манызды крсеткіштеріні бірі — тлем абілеттілігін толы арастырды. Ол балансты тімділігіне тыыз байланысты. Сонымен бірге ксіпорынны, тлем абілеттілігіне баса да факторлар — елдегі саяси жне экономикалы жадай, аша нарыыны жадайы, кепілдік жне банктік задарды жетілуі, меншіктік капиталмен амтамасыз етілуі, дебиторлы борыш, ксіпорыннын аржы жадайы жне басалар сер етеді.

Осы крсеткіштер негізінде мынадай нтижелерге орытынды жазуа болады: кестедегі бірінші, шінші, бесінші коэффициенттерді мні нерлым жоары жне екінші тртінші коэффициенттерді мні тмен болан сайын КЖ сорлым траты. Бізді ксіпорын осы талаптарды барлыына сйкес келіп тр, яни ксіпорын аржылы жадайы траты, тлем абілетті. Ксіпорын сырты арыз кздеріне туелді емес.

Кесте 10 – «Алатау» 2012-2014жж она йіні аржылы тратылыын талдау

Крсеткіштер

2012ж.

2013жыл

2014жыл

Ауытулар

1. Меншікті аражат кзі

15744

395955

411699

15744

2. Негізгі ралдар жне айналымнан тыс активтер

251135

246273

241411

-4862

3. Меншікті айналым ралдары

129076

149682

170288

20606

4.за мерзімді несиелер жне заемді ралдар

—

—

—

—

5. Шыын жне ор алыптасуыны кздері (меншікті жне заем ралдары)

129076

14982

170288

20606

6. ыса мерзмді несиелер жне заемді ралдар

20407

25132

29857

4725

7. Шыын жне ор алыптасуыны жалпы кздеріні млшері

149483

174814

201045

25331

8. ор мен шыынны жалпы клемі

(а. активтер)

149483

174814

201045

25331

9. Меншікті айналым ралдарыны тапшылыы немесе артыы

-20407

-25132

-29857

-4725

10. Шыын жне ор алыптасу кздеріні за мерзімді заеміні жетіспеуі немесе артыы

20407

25132

29857

4725

11. Шыын жне ор алыптасуыны негізгі кздеріні жалпы клеміні тапшылыы немесе артыы

0

0

0

0

10 Кесте бойынша келесі орытынды жасауа болады: «Алатау»она йі — азастанны Астанасында орналасан іскер она йіні экономикалы талдау крсеткіштері жне аржылы коэффициенттер ксіп орынны бгінгі тада траты екендігін, бірата рентабелділік дегейімен, оны толу млшеріні тмендеуі ауіпі бар екенін крсетеді.

2.3

«Алатау» отеліндегі ызмет крсетуді сапасын баалау

Сервистік ызмет – бл бізді ажеттіліктерімізді анааттандыруындаы реабилитациялы-альтруистік стилі рылып, рі арай жетілдірілетін адамзат арым-атынасыны саласы.

онажайлы индустриясындаы ксіпорын рекет етуі бкіл ызмет крсететін ызметшілерді адамаралы байланысты теориясы мен практикасын мегеріп алмайынша ммкін емес.

онатарды кзарасы бойынша ызмет крсету ызметі она йде немесе мейрамханада е бастысы болып табылады, йткені на осы ызмет ызметшілері онатармен немі жаласып жмыс істейді, жне де оларды тікелей ызмет крсетумен байланысты барлы функцияларды атарады. ызмет крсету мдениетіне траты трде кіл блу керек, жне осы жадайда уаытшылы пен тадаулы тенденциялары болмауы керек.

ызмет крсетуді барлы саласына спецификалы белгілер тн:

— ызметтерді сезілмейтіндігі;

— ызмет объектісі мен кзінен блінбейтіндігі;

— ызмет сапасыны трасыздыы;

— ызметті саталмайтындыы;

— ызмет крсетуді бір алыпты еместігі.

Дл осы спецификалы белгілер ебек коллективіні бар жігерін жне она й мен сервис бойынша онатарды максималды санын тарту жне оларды тадаыш тілектерін анааттандыру масатымен, ндірістік потенциалды мобилизациялауа міндеттейді. ызмет крсетуді жоары дегейі, мдениетімен, мегеріп алынан этикетті нормаларысыз бл мселе шейін орындалуы ммкін емес.

онаа бадарланан сервис сапасын басару жйесі, жалдап алуа, оытуа, мадатау жйесіне, клиенттер арыздарын шешу дістеріне ерекше ыайын табуды талап етеді.

Клиентураны тілектерін анааттауа бадарланбаан ызмет крсететін ызметшілер, жиі оны «крмейді», ызмет крсету шін жауапкершілікті баса ызметтерге немесе она йді баса жмысшыларына кшіруге тырысады. Бл ебек коллективіні жаман мшелері жне ызметтерде немесе кешенді бригадаларда, дадыдаыдай, олармен жмыс істеуден бас тартады. Себебі, ызмет крсету сапасын басару мен ызмет крсету стандарттарын сатау кепілдігіні басты принципі ойылан масата жету шін коллективті кш салуын тaлап ететіні сзсіз. андай да бір ызметкер ателіскен кезде, баса жмысшылар оны атесін, она байаана дейін тзетуге тырысады. Ал онажайлы индустриясыны бкіл ебек коллективіні жнге салынан жмысы жо йымдарда, онатар шін комфортты емес орта туындайды.

«Алатау» сервис пен сапалы ызмет крсетуге ерекше мн берілетіні мені сйсіне та алдырды. Бл жерде корпоративтік ндылытар ке дамыан. Коллектив ыыласты жне біріккен. Бл жадайда бастыты сіірген ебегі аз емес, сіресе ызметшілерді жмысын йымдастыруда оны ебегі зор, она йде оны ішкі маркетинг деп атайды. Ол з ызметкерлеріне кп кіл бледі, жйелі трде жиналыстар ткізеді. Бл жиналыстарда ызмет крсету мдениетін жетілдіруде ескертулер айтып, з ызметкерлеріні арыздары мен сыныстарын тыдап, талылауа ояды. Бл жиналыстар те ызыты теді, жне сонша кп уаыт алмайды. Сонымен атар ызметкерлерді мінез-лы мен мдени дрежесін ктеруге кмектеседі. ызметкерлер, кез-келген жадайда не істеу керегін жне здерінен клиенттер не ктетінін біледі.

ызметкерлерге жоары мдениеттілік масатты сезім беріп, оларды з компанияларына деген кзарасын жасартады. ызмет етудегі жоары мдениеттілік она й мен мейрамхана ызметкерлері з істері онатара баыштауы, онатар сранымына бадарланан мекеме руды алашы адамы. Елімізде орнап отыран нарыты экономика жадайында ызметтер мен баса да німдерді сапасы маызы болып табылады. Туристік она й шаруашылыыдарда материалды ызметтер мен ызмет крсету мдениетіні сапасы, е алдымен клиенттерді негелі-психологиялы кйін руа ажетті жалпы ызмет ретінде болады.

ызмет крсету сапасы – те сиымды категория. Оан ебек нтижесіні сапасын (нім мен ызмет сапасы), ызмет крсетуді олданатын формаларын, прогрессивтілігін жне осы саланы ызметтерін пайдалануа кететін уаыт шыындарыны тиімділігін сипаттайтын осындысы, сондай-а имараттарды, рал-жабдытарды эксплуатациялы сипаттары, оларды технологиялы жетілдіру дегейі, персонал жмысыны прогрессивтілігі жне оларды ызмет крсету ережелері мен жеке тртіп нормаларын сатауы жатады [33, 34].

азіргі жадайда ызмет крсету мдениетінде ажеттілік млшерсіз суде. Ол халы сранысын максималды анааттандыруды, кнделікті мірде жан-жаты ыайлылыты ру, персоналды онатармен сыпайы араласуы жне олара білікті кеес беруді болжамдайды. Бл кбінесе мамандарды ксіби дайындыы жне трбие дегейіне, оларды клиенттерге деген мият атынасына байланысты. ызмет аясындаы трлі она й шаруашылыыдарды кптеген ішкі ммкіндіктері бар екендігін айта кету керек, оларды пайдалануы адамдарды мір сру дегейін сапалы жаа сатыа ктеруге ммкіндік береді.

Сапалы ызмет крсету – маызды бсекеге абілеттілік ралы. Кннен-кнге нарыты суіне байланысты ол она йді ерекше белгілеріні бірі ретінде емес сыни ажеттілік болып табылады. Кптеген отельдер біршама аражатты жарнама мен PR-а жмсайды, ал бл ашаны жартысы бекерге шыындалады. Олар бизнестерін сатап алу шін, бааны тмендетеді, осымша инфрарылымды дамытуды аржыландырады жне сынылатын ызметтер санын арттырады. Бларды барлыы тек ысамерзімдік пайда келеді. Біра онатарды осы отельге траты келуін амтамасыз етпейді. Сондытан да мият ойластырылан замерзімді стратегия алыптастыру шін, бірінші кезекте траты жоары сапалы ызмет крсетуі керек.

«Алатау» отелінде телефон оырауына алай жауап беруден бастап, онаа алай сапалы ызмет крсетуге дейін абылданан наты стандарттары мен ережелері бар, мысалы келесі суретте абылданан жоары сапалы ызмет крсетуді 10 «кілті» крсетілген.

Біра она йдегі ызмет крсетулер мгіге рылмайды. Жоары сапалы ызмет крсету стратегиясын ру рсімі здіксіз жне те белсенді болуы керек. Ол отель мен онатарды зара рекеттесуіне де атысты. Осындай атынаса негізделе отырып, онатар тарапынан траты аудит аымын алыптастыруа болады. Бл бірінші кезекте, анкеталау жне персоналды онатармен сйлесуі. Баса жаынан аланда, онаты отель жайлы ой-пікірін алыптастыратын ызметкерлерді жаттытырады. Оларды бойынан табылуы керек алашы жне негізгі асиеттер — онатарды ажеттіліктерін тсіну, ызмет крсетуді негізгі маызды аидалары: онапен сйлескенде оны атымен атау жне рдайым клімсіреп жру.

Сурет абылданан жоары сапалы ызметтер тізімі

крсетуді 10 «кілті»

Егер она й персоналын оыту мен отельдегі тренингтерге маркетинг бюджетіні 10%-ы жмсалса, айтарым одан да жоары болады. Жне оны клемі бл аражат жарнамаа жмсаланнан да жоары пайда келеді.

Сапалы ызмет крсету рдісін алыптастыру негізінде персонала байланысты. Кейбір ызметкерлер з жмысын барлы стандарттара сай, шын кілімен жне ыыласымен істейді, ал басалары болса жмыс уаытыны бітуіне дейінгі минуттарды санап жреді. Сондытан да «Алатау» она йінде менеджер рбір ызметкерді мотивін анытап, жмысты шын кілімен істейтін ызметкерлерді басаларына лгі етеді. Отельдегі рбір ызметкер зіні л-ауатыны тек зіне ана байланысты екенін біледі. ызметкер нерлым сапалы ызмет крсетіп, бліміне мол пайда келсе, сорлым кп бонус алады. Сонымен атар «шайлы» аша мен жмыс берушіні алдындаы ндылыы да зіне байланысты. Сол себепті де отель менеджері персоналды жмыса абылдар алдында оларды адамдармен тіл табыса білу жне тыдау, тсіну асиеттеріне кп кіл бледі. Менеджерлерді персонала тсіндірулері бойынша, олар келген онатара тек ызмет крсетіп ана оймай, онатара амор болуы керек. Отельге келген онатар баса алада, жаын адамдарынсыз болатындытан, олара аморлыты маызы зор болады. Бл бірінші кезекте орналастыру блімі мен housekeeping ызметіне байланысты. Сонымен атар «клиенттікі рашан дрыс» деген аида барлы кезде жмыс істемейді. Сондытан да клиентке бір нрсе намай алса, персоналды оан крсеткен аморлыы шін, она ызметкермен дауласып, жалжал жасамайды. Осы себептерден де ызмет крсету стандарттарын растыратын кезде, «иын» онатармен жне келіспеушіліктермен алай жмыс жасау керектігі жнінде де пунктер крсетілген. Жне мндай жадайларда персонал зін алай стау керектігі «Алатау» она йінде рбір блімдерінде тетін тренингтерде йретіледі.

3.

ызмет крсетудегі она й бизнесінде адам ресурстарын алыптастыру жне басаруды жетілдіру жолдары

3.1.

она й персоналын жоспарлау жне іріктеу, она й ызметкерлерін айта даярлаудаы аттестаттау жйесін дамыту

ызметкерді жоспарлау – бл кадрларды она й шаруашылыыдастырудаы белгілі бір ажеттілік процесі. Жоспарлау процесі мынадай ш кезеді амтиды:

— олда бар ресурстарды баалау;

— болаша ажеттіліктерді баалау;

— болаша ажеттіліктерді анааттандыру бадарламасын зірлеу.

ызметкерді іріктеу процесі ебекті нормалаудан, ебек шыыстарын жне жмыс уаытын пайдалануды тиімділігін талдаудан басталады.

Сапалы ажеттілік – бл санаттары, ксібі, мамандыы, ызметкерге ойылатын біліктілік талаптарыны дегейі бойынша ажеттілік.

Санды ажеттілік – ызметкерлерді санын есептеу дісін тадау. Мынадай дістерді олданады :

А) ебек процесіні уаыты туралы деректерді пайдалануа негізделген діс;

Б) ызмет крсету нормалары бойынша есептеу дісі;

В) жмыс орны жне нормативтік саны бойынша есептеу дісі.

ызметкерді іріктеу былайша жргізіледі:

— баралы апарат ралдарына хабарландыру беріледі;

— кадр блімінде хабарландыру ілінеді;

— барлы кандидаттар белгіленген лгідегі сауалнаманы толтырады;

— сауалнама не кадр бліміні зінде не кзет постында толтырылып, сосын кадр бліміне беріледі;

— кандидаттарды арау мерзімі кандидат андай лауазыма міткер екендігіне байланысты ртрлі;

— осы сауалнамаларды негізінде бірнеше кандидат тадалады.

Кп нрсе кадрларды сапалы тадауа байланысты. Сондытан осы процеске кп кіл блген жн. Кадрлар блімінде кандидаттарды сауалнамалары салынан, егжей-тегжейлі делетін арнайы папкалар бар.

Сондай-а кадрлардаы уаытша ажеттіліктерді анааттандыру шін отель трлі оу орындарыны студенттерін тжірибеге абылдайтынын атап ткім келеді. Ресми дегейде отель мен оу орныны арасында алдын ала шарт жасалады.

ызметкерді жала алу кздері. ызметкерді жмыса жалдау кезіндегі негізгі міндет ызметкерлерге сранысты сапалы жне санды жаынан анааттандыру болып табылады. Жмыса жала алу – бл отельді алдына ойан масаттарына ол жеткізу шін ажетті сапаа ие кандидаттарды тартуа баытталан біратар іс-рекеттер. Жала алуды ммкін болатын екі кзі бар: ішкі (отель ызметкерлерінен) жне сырты (бан дейін отельмен ешандай байланыста болмаан адамдардан). Жаа ызметкерлерді жала алуды баламасы стеме жмыс болуы ммкін, бл жадайда отель аы тленетін саатты арттырады. Сондай-а отель осы лауазым шін ажетті дадылара ие уаытша ызметкерлерді жмысын пайдалана алады. Уаытша ызметкерлерді пайдалануды артышылыы отель олара сыйаы тлемейді, оытпайды, темаымен амтамасыз етпейді жне одан рі ызмет бойынша жылжуы туралы аморлы жасамайды.

Бос лауазымдара орналасатын кандидаттара ойылатын талаптар. Нарыты бсекелестік жадайында ызметкерді сапасы кптеген отельдерді трмыс-тіршілігі мен экономикалы жадайын анытайтын басты фактор болды. Іріктеуді тиімділігі мен сенімділігін арттыру кандидатты іскерлік жне жеке асиеттерін тексерумен байланысты. Бос лауазыма орналасуды мынадай кезедері атап крсетіледі:

лауазыма ойылатын талаптарды зірлеу; нтижесінде одан рі іздеу осы лауазым шін ажетті біліктілігі бар міткерлермен шектеледі;

міткерлерді кеінен іздеу; конкурса е тменгі талаптара жауап беретін кандидаттарды барынша кп атысуы талабы ойылады;

міткерлерді нашарларын шыару масатында біратар формалды дістерді пайдалана отырып тексеру;

лауазыма бірнеше здік кандидаттар атарынан іріктеу; детте бас менеджер кадр ызметіні орытындысын есепке ала отырып жзеге асырады.

Тжірибеде менеджерлерді кадрлармен жмысы лауазыма орналасуды 3 аидатты сызбасын крсетеді:

отельден тыс іріктелген тжірибелі менеджерлермен ауыстыру;

жас мамандармен, жоаоы оу орындарын бітірушілермен ауыстыру;

«іштен» жоары тран лауазыма жылжу.

Бос лауазыма кандидаттарды іріктеу міткерлерді атарынан кандидаттарды іскерлік асиеттерін баалау арылы жргізіледі. Бл ретте мынадай асиеттер топтамасын амтитын іскерлік жне жеке асиеттері ескерілетін арнайы дістер пайдаланылады:

оамды-азаматты кемелділігі;

ебекке кзарасы;

білім дегейі жне жмыс тжірибесі;

она й шаруашылыыдастырушылы абілеті;

адамдармен жмыс істей алуы;

жаттармен жне апараттармен жмыс істей алуы;

шешім абылдап рі іске асыра алуы;

мінезіні моралды-этикалы шегі.

рбір наты жадайда бл тізімнен наты лауазым шін брінен маызды станым тадалады жне оан осы наты лауазыма міткер ие болуа тиіс ерекше асиеттер осылады.

Сервистік ызметкерлерді жеке лесін баалау

Жеке лесті баалау она й шаруашылыыда за уаыт жмыс істейтін ызметкерлер мен ызметшілер шін олданылады. Ебек ету нтижесі саны бар, уаыт лшемімен салыстырылатын дайын нім, жмыс пен ызмет крсету бола алады.

Жеке лесті баалауды мынадай бірнеше аидатты ережелері бар:

ызметкерді ебек ету лесі заттай немесе ашалай нысанда саны болуы рі уаыт лшемімен салыстырылуы тиіс (табыс, нім, пайда).

Ебек ту лесін ызметкер дербес (жмысшы, коммерциялы агент шін) енгізеді немесе оны тікелей басшылы етуімен (блім бастыы) амтамасыз етіледі.

ызметкерлер рамыны бір санаты (жмысшылар немесе ызметшілер) шегінде лесті баалау бір дісті кмегіміен жзеге асырылады [32].

Жмыс орындарыны лгілері; есептік кезе ішіндегі жмыс нтижелері; жеке лесті баалау дістемесі; бааланатын ызметкер туралы кадрлы деректер баалау шін бастапы мліметтер болып табылады.

Кадрлар бліміні бастыы ызметкерді барынша жоары лауазыма ауыстыру ммкіндігі болса да осы дісті олдануы ммкін. Бдан кейін ызметкерді ызметтегі жеке лессі алай аныталатын болады жне она й шаруашылыы осы ызметкерді кмегімен ие болып отыран кіріс аныталатын болады, оны баса лауазыма ауыстыру туралы шешім абылдау оай болады.

Сондай-а осы дісті жалаыны аудару кезінде олдануа болады. Мселен, егер ызметкер тапсырманы жоары ебек сапасымен орындаса немесе жоспарды асыра орындаса, онда оны жалаысын ктеруге болады.

Егер керісінше ызметкер тиімсіз жмыс істесе жне она й шаруашылыы оны кмегімен барынша жоары кіріс алуы ммкін болса, ызметкерді материалды жоспарда жазалау ажет. Одан кейін біраз уаыттан кейін (3-4 ай) оны жеке лесін айта тексеру керек.

Жеке лесті баалауды біратар артышылыы бар: ндірісті орытынды нтижесіне масатталу, ебегі бойынша аы тлеу, ызметкерлерді салымын саралау, материалды жне моралды ктермелеуді йлесуі.

«Rixos» отелі шін ызметті соы нтижесіні шаын крсеткішін пайдалану сынылады жне экономикалы крсетікштерді орындалу динамикасына байланысты ебекті баалау дісі сынылады. Осы масатта ызметкерлерді жеке лесін баалау жргізілетін компанияны экономикалы крсеткішіні шектелген жиынтыы іріктеледі. Мысалы, жалпы табыс, тауар німі, сату клемі, німді шыару жне басалары. Сондай кейін санамаланан крсеткіштерді бірі баалау болып табылатын рылымды блімшелер мен ызметкерлерді лауазымы айындалады.

Динамика бойынша ебек нтижелері туралы пікір айту шін ызметкерді жеке лесін баалау нтижелерін кестелік немесе графикалы нысанда берген дрыс .

Жеке лесті баалануын абсолюттеуге болмайды. йткені, крсеткіш динамикасына кбінесе адама байланысты емес сырты факторлар едуір сер етеді. Мысалы, туризм жніндегі менеджерда сатуды азаюы тура сраныс болмайтын ыста болуы ммкін. Біра жазда сату клемі міндетті трде лаюды.

она й кешенінде осы дістемені тікелей олданылуы крделі. йткені й ктушіні жмысын лшем бірлігімен баалауа болмайды.

Бл жерде байау сияты баалау дісі кбірек йлеседі. Сондай-а жмысы кніні фотосуретін жасауды сынуа болады. й ктушіні ебегін баалау шін маыздылыына мн беру сияты діс сай келеді. Яни, абат бойынша клиенттермен кезекшілерді пікірлерін ескеріп она йдегі барлы ктушілерді жмысын салыстыру, оларды азаю тртібімен орналастыру ажет. Барынша жоары нтиже крсеткен жне барынша кп о пікірлер алан ызметкерлерге сыйаы трінде ктермелеу анытау ажет. Оларды лгілері баса ызметкерлерді жмысына о ыпал етуге тиіс, йткені материалды пайда табу орын алады.

ызметкерлерді жеке лестерін баалау дісін олдана отырып, ебек нтижелерін жасартуа ол жеткізуге болады. Бл дістемені трлі дегейдегі басшылар шін де олдануа болады, бл шін олар басшылыты жзеге асыратын барлы блімшені жмысын баалау ажет.

Аттестаттау – бл кадрларды одан рі ызметтік су, ызметкерді ауыстыру немесе босату туралы шешім абылданатын нтижелер бойынша кешенді баалау нысаны.

ызметкермен жмыс істеуді айырмашылыы неде, мселен, азастан мен Германияда? азастанда жмыс кші арзан жне адамды лкен аржылы жне моралды иыншылытар тудырмастан жмыстан шыарып жібереді. Германияда жмыс кші ымбат: білікті неміс ызметкеріне айына 2000 марктен тмен тлеуге болмайды, ал жмыс беруші мддесін ксіподатар мен ебек департаменті орайтын ызметкерді жмыстан шыарып жіберу иына тседі. Аттестаттау процесін трт негізгі кезеге блуге болады (кесте12).

Кесте 12. Аттестаттау процесіні кезедері

Кезедері

Сипаттамасы

Дайынды кезеі

аттестаттау ткізу туралы бйры дайындау, аттестациялы комиссияны бекіту, жаттарды дайындау жне кбейту, ебек жымын аттестаттау мерзімі мен ерекшеліктері туралы апараттандыру

аттестаттау комиссиясыны рамын ру жне оны бекіту: бас менеджер (траа); кадрлар бліміні бастыы (трааны орынбасары); аттестаттау тетін блімшені бастыы (мшесі); за консультанты (мшесі); жне леуметтік психологты шаыру ажет

Негізгі кезе

аттестаттау комиссиясыны она й шаруашылыы блімшелері бойынша жмысын она й шаруашылыыдастыру, ызметкерлерді жеке лестерін баалау, «Аттестаттау» сауалнамасын толтыру, нтижелерін компьютерлік деу

орытынды кезе

аттестаттау орытындысын шыару, жмысшыларды жылжыту, оуа жіберу, ызметкерлерді ауыстыру немесе аттестаттаудан тпеген ызметкерлерді жмыстан шыару туралы жеке шешім абылдау

Басшыларды немесе мамандарды рекеттеріндегі рбір сипаттамалы шегі «рлеуден лдырауа дейін» белгісі бойынша сзбен бааланады.

Отельде ызметкерді ызметке абылдау кезінде де, ебек ызметі уаытында да баалау ажет.

Басарушы атарушы директорлармен бірге отель тіршілігіне сер ететін барлы басты шешімдер шін жауапты. Бл директорларды райсысы оан тапсырылан ызмет шін жауап береді, отельді толуына болжам жасайды жне пайда мен шыынды айыра отырып оны бюджетін есептейді. Зерттеу ызметкер бір жне сол орында за жмыс істеген сайын оны баасы соншалыты тмен екендігін крсетеді. Жылдар ткен сайын ызметкер з жмысын тез рі жасы орындайтынын кту себептерді бірі болып табылады. Егер олай болмаса, тілген басшы ызметкерді баасын тмендетеді. Ардагерде жаалытара энтузиазмні жотыына басшыны наразылыы тмендетуге жиі себеп болады.

Аттестаттау рсімі белгілі бір трде осы субъективизмді шектеуі тиіс. рсімді дамыту эволюциясы тжірибеде алай ткенін крсетеді: бастыты жеке суъективтік баадан сарапшылы, топты баалау дісіне арай (кптеген технологиялар олданылады, «еске тсіру» техникасы те жиі олданылады), басшылар мен мамандарды автоматтты трде аттестаттауа дейін.

Германды фирмаларды ызметкерді дайы аттестаттау негізінде кадрларды еліктірумен, оларды жалаысын белгілеумен атар, ызметкерді мансап сатысын крнекті трде жоспарлауа ммкіндік беретін тжірибесі ызыушылы тудыратыны кмнсіз.

дістемені мнісі она йді тпкі масаттарына ол жеткізу трысында нерлым нды ызметкерлерді басты асиеттерін анытаудан трады.

лемдік тжірибе ызметті талдау кезінде ызметкерлерді андай жеке мінез-лы ырлары баалануы тиіс деген сраа бір жаты жауап бермейді. Ебекке ызыушылы, бастамашылы, ыптылы, адалды, згеріп тратын ебек жадайына бейімделе білу, ебек сйгіштік, тіпті сырты келбеті сияты ызметкерлерді ыры аттестатциялы баалауа жиі сынылды.

аралып отыран дістемеде барлы ызметшілер, мамандар жне басшылар наты ызмет саласыны, мысалы она й шаруашылыына ажетті, белгілі бір лшемдер (талаптар) трысында бааланады. лшемдер маыздылыы бойынша сарапшылы топпен реттеледі, нтижесінде рбір лшемге маыздылы салмаы жне бал бойынша тиісті баа беріледі.

лшемдер трі мен олара тн белгілерді зірлеу шін сарапшылы топ барлы мамандыты (немесе аттестатталатын мамандытарды) амтитын іскерлік сипаттамалар сздігін жасайды. Белгілер рбір лшемге сйкес келетін шекте ретке келтіріледі.

она йді басаруда жоспарлауды мынадай екі дісі олданылады, стартегиялы жне жедел.

олданыстаы кадрлы шешімдерді ішінде шикізатты, материалдар мен электр энергиясы шыыстарын ысартуды ынталандыру бадарламасын атауа болады. Бл ретте, осы бадарламаны іске асырудан тскен немделген ашаны жартысы оны амтамасыз еткен она йлерді жасартуа жмсалады. она йдегі шыындарды арастырудаы таы бір тсілі, кбінесе ысартылумен штасатын она йлер санын отайландыру болып табылады. она йлердегі шыындарды ысарту іске асыру детте алан она йлерді ебек онімділігіні артуы арылы о нтижесін береді. Бл жерде келесіз тсы она йдегі ызметкерлерді ысарту ауыр тиетін рсім болып келеді. Ол алыпты жмыс ыраын бзады, она йдегі зара арым-атынасты бзады. она йді кімшілігіне деген тсінбеушілік кз арастар пайда болады. Егер она й шаруашылыы пайдасы жоспарлаан пайдадан асып кететін болса, онда ондай жадайлар шін келісім щартта арнайы форс – мажорлы жадайларды арастыратын тртіп жиынтыы бар.

3.2 она й шарушылыындаы сервистік ызметті жетілдірудегі сапа менеджментіні ролі

азастан з туелсіздігін алып жне экономиканы р саласында кптеген реформалар жргізгеннен бері она й шаруашылыы немі згерістерге шырап отыр. Ксіпкерлікті бл трі, нарыты сранысты тербелістеріне сезмтал сала ретінде белгілі болып отыр. она й бизнесінде сервистік ызмет наты экономикалы жне аржылы крсеткіштерге негізделген, сйкесінше оларды брі тура немесе жанама трде сырты ортамен байланысты.

лемдік тжірибеге сйенсек соы ішінде АШ мемлекетіндегі она й шаруашылыынан йренетініміз кп.

азіргі тадаы АШ она й бизнесі лкен жне мыты индустриалды сала болып табылады. Соны бір длелі ретінде келесі мліметтерді келтіруге болады: нмірлер орыны жалпы саны 4,4 млн., сондай-а жалпы жылды айналымы 123 млрд. долларды райды жне 1,8 млн. жуы адам жмыс істейді. Сонымен атар, айта кетер жайт, бкіл АШ она й бизнесі толытай ішкі туризмге баытталан. Мысала, Чикаго аласында жыл сайын 33 млн.тарта туристер келеді, соны тек ана 2 млн. шетел азаматтары болып табылады. Бл алаа трылыты трындарды келуіні себебі — ртрлі кездесулерге, конференциялар мен симпозиумдара атысуында.

Мндай бизнес турларды йымдастыру Америкада пайда табудын кзі болып табылады жне мндай туризм трі, она й шаруашылыыны белсенді жмыс істеуіне тікелей серін тигізеді. Сондытан алалар мен штаттар арасында осындай трлі шараларды з жерлерінде ткізу шін бсекеге тседі. Бны себебі осындай іскерлік кездесулер ткен ала зіні л ауатын ктеруге жне шаын бизнесті дамуы мен ауматы зін туристік бренд ретінде сынуа жне баса алалармен бсекеге тсуге ммкіндік алады. Бл рдіске штат кімшілігінен бастап арапайым халыа дейін атысады. Штат кімшілігі р трлі ірі крме павильондар мен конгресс-холдарды салуа аражат блсе, ал бизнес кілдері, соны ішінде шаын бизнес кілдері отельдер мен трлі кіл ктеру орындарын салуды з мойнына алады.

Осы мезетте ерекше айтатын жайт, она йді салар уаытында ірі, бес жлдызды отельдерге емес, керісінше шаын жне азаматтарды алтасы ктеретін ыайлы, сондай-а ызмет крсету сапасы бес жлдыздытан кем емес она йлерге кп кіл блінеді. Жоарыда айтылып кеткендерге мысал келтіріп кетсек. Мысалы, Чикаго аласында осындай шараларды ткізу шін ала кімшілігі жыл сайын 40 млн. жуы доллар жмсайды, ал бндай 3 кндік кездесулерден кейін ала бюджетіне 127 млн. жуы аражат тседі екен. Бл біріншіден пайда кзі болса, екіншіден траты туристерді аымына з ыпалын тигізеді.

Жоарыда аталып кеткен тжірибеден, зіні даму жолына жаа ана тскен азастанды она й шаруашылыыны йренері кп екені сзсіз.

она й шаруашылыы – елді экономикалы леуетіні негізі. Олай болса, бсекеге абілетті шаруашылы ана экономиканы бсекеге абілеттілігін амтамасыз ете алады. азастандаы туризм саясаты, осы салада жасалатын барлы нормативтік ыты актілер, р трлі даму бадарламаларыны басты масатыны бірі – она й она й шаруашылыыдарыны бсекеге абілеттігін амтамасыз ету шін жадайлар жасау, яни соны нтижесінде жалпы кономиканы бсекеге абілеттілігін жоарылату.

Кез келген рыноктаы секілді она й бизнесінде де ызмет пен тауарды сапалылыы – сатушы мен алушыны, ттынушыны зара ммілелесуіні міндетті шарты болып саналады. Ол она й шін тауары мен ызметін жзеге асыруа ммкіндік тудырады, ал ттынушыны не онаты ажетін тейді. Кез келген она й шаруашылыы зінде ндірілетін тауар мен сынылатын ызмет сапасына негізделген рынокты стратегиялы баыттарын олдана отырып траты бсекелестікке ол жеткізуі ммкін. Сапа кбінесе локальді не субьективті факторлармен аныталады. Сапа дегейіне аталан факторларды ыпалын ескеру шін сапаны басару жйесі ажет. Осы жадайда лшем жиынтыы сапа дегейіне кмек ету масатында нім ндіруге немі серін тигізеді. лшем жиынтыы немесе німні сапасын басару жйесі менеджментті рамды блігі болып табылады. Ксіпкерлік ызметті р алуан салаларында ке тараан наты пайымдар — Стандарттау жніндегі Халыраалы она й шаруашылыыны (ISO) сапа менеджменті жйесіні негізі болып табылады [37].

она й шаруашылыыды жне оны рамдас блігін басаруды кез-келген жйесіні тиімді ызмет етуі сол жйені жалпыона й шаруашылыыды масаттара ол жеткізуге осан лесімен аныталады.

Бл е бірінші кезекте она й шаруашылыы ызметіні барлы салаларында, барлы процестерінде крініс табатын жне баса да басару жйелеріне ыпал ететін, оны ішінде сапаны басару жйесін осанда да, персоналды басаруды барлыына атысты. Егерде сапаны басару жйесі нашар істейтін болса – бл персоналды тиімді басара алмауды крсеткіші, себебі, персонал жеткілікті дегейде ксіби емес, немесе мотивтелмеген, немесе басшылы кейбір тапсырмаларды шешуге абілетті емес. Сонымен, персоналды басару она й шаруашылыы ызметкерлері жалпыона й шаруашылыыды масаттарды жзеге асыру шін з потенциалдарын аншалыты табысты пайдалатын болса, соншалыты тиімді болып табылады. азіргі заман шарттарында е маызды масаттарды бірі болып сапа табылатындыын ескеретін болса, персоналды басару жйесі сапамен байланысты болуы ажет, сапа менеджменті жйесіне барабар болып, дл сондай аидалар мен негіздерге негізделуі керек.

Халыаралы стандарттау она й шаруашылыыыны (International Standard Organization — ISO) берген анытамасы бойынша стандартизация дегеніміз – «бір салада барлы мдделі тараптарды пайдасы шін жне соларды атысуымен реттеу масатында, атап айтар болса, ауіпсіздікті функционалды шарттары мен талаптарын сатай отырып жалпыа орта максималды немдеуге ол жеткізу шін ережелерді орнату жне олдану процесін» білдіреді. нім (ызмет) сапасын басару халыаралы, мемлекеттік, салалы стандарттар негізінде жзеге асырылады. Бл ретте халыаралы стандарттар ерекше рл атарады. Себебі, халыаралы сауда-саттыты жне жалпы аланда экономикалы ынтыматастыты кеейтуге негіз болып табылады, ылыми-техникалы жне леуметтік процестерді жылдамдатылуына септігін тигізеді. Сапаны басару жніндегі ртрлі она й шаруашылыыдарды тжірибесі ИСО 9000 халыаралы стандарттар пакетінде жинаталан. Бгінгі тада ИСО 9000 стандарттар сериясы андай да бір болмасын она й шаруашылыыны траты сапасына ол жеткізуіні негізін райды.

ИСО (ИСО 9004) стандарттары TQM – сапаны жалпылама (бкіл) басару тжырымдамасыны негізгі аидаларына негізделген сапа жйелерін зірлеу жне олдану жніндегі мліметтер мен ережелерден трады.

TQM анытамасы жне тсіндіруі бойынша бірауыздан абылданан пікір жо. Танымал Бове жне Тилл деген мамандар мынандай анытама береді: «Сапаны жалпылама басару – бл жалпылама сапаа алып баратын сапаа деген мтылыс пен басару практикасына негізделген она й шаруашылыы философиясы. Бдан шыатын сапа – бл ндіріс процесіні бір кезеінде адаалап отыруды немесе осуды ажет етпейтін нрсе, бл — она й шаруашылыы мні». те ке тараан анытамаларды бірі ИСО 8402 – 94 халыаралы стандартында келтіріледі: «TQM – сапаа негізделген она йді басаруа деген дістеме. Бл дістеме зіні барлы мшелеріні атысуына негізделген жне ттынушыны анааттандыру арылы за мерзімді табыса ол жеткізуге жне она й шаруашылыы мен оамны барлы мшелеріні пайдасына ол жеткізуге баытталан». ИСО 9000: 2000 стандартында TQM она й шаруашылыыды толыымен амтитын сапа менеджменті ретінде аныталады.

Осыны барлыы бкіл она й шаруашылыы жмысын баалауда сапаны негізгі критерий деп есептейтін, сапаны оны экономикалы жне леуметтік, тіпті психологиялы ке трысынан тсіндіретін, ндіруші мен ттынушы арасындаы арама-айшылыты міндетті трде болуы туралы тезисті быт-шыт ылатын TQM философиясыны идеялы мазмнын анытайды. она й шаруашылыы дегейіндегі TQM мына масаттарды кздейді:

-она й шаруашылыын ттынушыларды аымдаы жне потенциалды сраныс-тарын анааттандыруа баыттау;

-сапаны ксіпкерлікті масаты, фирма философиясы жне корпоративтік мдениет дегейіне ктеру;

— она йді барлы ресурстарын отайлы пайдалану.

ИСО 9000 жанясы стандарттарыны тжырымдамасы мен TQM концепциясы ережелеріні арасында айрмашылы бар. Ол былайша крініс табады: стандарттар е бірінші кезекте бір нрсені ате істеп ою ытималдыын тмендетуге баытталан болса, TQM сапаны басару жніндегі заманауи дістерді шыр биігі болып табылады жне белгілі бір сапа дрежесіне ол жеткізілген кезде, нім сапасын ары арай арттыруа баытталан.

Персоналды басару жйесіні рылымы трлі аспектте сынылуы ммкін екендігі белгілі: она й шаруашылыыдастырушылы.-институционалды, мазмнды жне технологиялы-процессуалды. она й шаруашылыыдастырушылы-институционалды трыдан персоналды басару жйесін трлі субъектілерді сан-алуан ызметі ретінде арастырады. Бл ызмет она й шаруашылыы масаттарын іске асыру шін басарылатын кіші жйеге баытталан. Бл ретте, персоналды басаруды кп сатылылыын, бл процеске трлі атысушылар арасында персоналды басару функциясын лестіру жне оларды іс-рекеттеріні келісілуі ажеттігін баса айта кеткен жн. Сонымен атар, осы дістеме аясында трлі персоналды басару субъектілеріні зара баыну, олара ытар мен жауапкершіліктер беру, кілеттік беру мселелері маызды болып табылады.

Персоналды басару субъектілері жалпыона й шаруашылыыды масаттарды жзеге асырудан, негізгі ызметтен, оны ішінде сапаны амтамасыз етуден де, «алыс орналаспауы» керек.

Персоналды басару жйесіні мазмнды аспектісі, персоналды басару функциясын, оны она й шаруашылыы шеберінде ызмет ету масаттары мен міндеттерін ерекшелендіруге негізделе отырып, кадрлар саласындаы жмыстара – іріктеу, пайдалану, біліктілігін арттыру, ебегін тлеу жне т.б. – атысты міндеттер мен шешімдерді барлыын амтиды. Бл трыдан TQM-ге баытталан персоналды басару, персоналды басару жне сапа менеджментіні бірлігін наты амтамасыз ету шін, андай іс-рекеттер, жеке (жалпы она й шаруашылыыа атысты) процестер жзеге асырылуы керек екендігін крсетуі керек.

Персоналды басаруды технологиялы процессуалды аспектісін арастыра отырып, акцент она й шаруашылыыны з ызметкерлеріне ыпал ету дістеріне, процедураларына, бадарламаларына ауысады. Оны масаты TQM концепция-сыны аидаларын жзеге асыру шін ызметкерлерді потенциалын барынша пайдалану. Яни, персоналды сапалы жне санды сипаттарын сапаны басаруды жалпыа орта талаптарына сйкестендіру шін персоналмен зара рекеттесуге ммкіндік беретін наты дістерді, она й шаруашылыыны йымдастырушылы іс-шараларын анытау жне пайдалануа акцент жасалады. Персоналды басару жйесіні аталан рамдас бліктеріні барлыы бойынша трансформациялау мселелерін арастыруа кшуден брын, бл жйе рылымын бліп крсетуді таы бір аспектісін атап тейік – жйені ру, ызмет етуі жне дамыту процестері трысынан. Персоналды басару жйесіні TQM концепциясына ажетті дегейде сйкес болуын амтамасыз ету шін, ол, бл аспектіде, «траты трде жасарту» аидасына толы сйкес болуы керек. Бл ретте мыналар маызды болып табылады :

— олда бар персоналды басару жйелерін она й шаруашылыы масаттарына сйкестігі, ажетті ндірістік мінез-лыты она й шаруашылыыдастыруды амтамасыз ету трысынан оларды ревизиясын жргізу;

— персоналды басару ызметіні ызметкерлерін она й шаруашылыыны стратегиялы жне ыса мерзімді жоспарларын зірлеуге жне арап шыуа атыстыру. Адам ресурстары жніндегі блімді она й шаруашылыы масаттары жне оларды іске асу прогресі туралы толыыра хабардар ету;

— она й шаруашылыыны жоары басшылыыны персоналды басару жйесін зірлеуге жне арап шыуа атысуын амтамасыз ету;

— персоналды басару ызметіні жмысын она й шаруашылыы жмысыны нтижелері бойынша (она й шаруашылыы масаттарына ол жеткізу дегейі) баалау.

она й шаруашылыыда заманауи сапа менеджменті идеясын ендіру біршама згерістер мен жаалытарды енгізуді білдіреді, жне бл згерстер мен жаалытар бір мезгілде емес, е бастысы, немі болуы керек. Адам факторы фундаменталды болып табылады, себебі, тп-тбірінде, она й шаруашылыыдаы адамдарды мінез-лы, жріс-трысы нені жне алай згертуге болады, ол андай пайда беретіндігін анытайды. Осылайша, персоналды басару жйесіні ажетті трансфор-мациясыны негізгі баыттарын анытай отырып, оны она й шаруашылыыдастырушылы-институционалды рамдас блігінен бастайы. Сапаны жалпылама басару талаптарына сай келетін, е маызды згерісті бірі: функцияларды, басару субъектілері мен объектілеріні рлдерін «айта лестіру». Бл айта лестіру, е алдымен, басару объектісін субъекта айналдыруа атысты. Ол зін-зі басару, кілеттілік беру, барлы персоналды сапаны басару процесіне атыстыру, басару субъектілері мен объектілеріні зара рекеттесу аидаларын згерту, кшбасшылы жауапкершілігі мен рлдерін згерту негізінде іске асады. Мндай згерістер жмыса жааша арауды, корпора-тивтік мдениетті фундаменталды трде айта лпыртуды, персоналды басару жйесіні мн-мазмнын, оны барлы элементтерін – персоналды іріктеуден бастап оытуа дейін — тиісті дегейде згертуді, жне лбетте, жйені технологиялы рамдас блігі трысынан персоналды басару бойынша жаа дістерді пайдалануды білдіреді.

кілеттікті беру, яни, басаруа атысу жеке жне жымды (топтарда) трде болуы ммкін. Жмысшылара кілеттікті беру оыту, алыс білдіру жне марапаттау арылы іске асады. кілеттікті беру процесінде мыналар болуы керек:

— басшыларды жмысшылара ытар мен жауапкершіліктер беруге дайын болуыны алыптастыру;

— здеріне берілген кілеттік пен жауапкершілікті абылдай алатын жмысшыларды оыту;

— з жмыстарын талылау шін басшылар мен жмысшылар арасында екіжаты байланысты амтамасыз ету;

— алыс білдіру мен марапаттауларды она й шаруашылыыдастыру.

кілеттікті беру процесінде басшы мен ол астындаы ызметкер арасындаы шекара жойылып, «шегі жо компания» рылады. Персоналды басару жйесіні она й шаруашылыыдастырушылы-институционалды элементтеріні зара рекеттесуін згерту керек (сурет 16):

Сурет 16. Персоналды басару жйесіні она й шаруашылыыдастырушылы-институционалды элементтері

Кп жадайда жымды трде атысу процесі олда бар басару жйесіне орнатылуы керек. детте, басару процесіне персоналды атысуын арттыру шін она й шаруашылыыдастыру рылымын згертуді ажеті жо.

3.3 она й персоналын инновациялы басару

Елбасы Н. Назарбаев 2004 жылы «Бсекеге абілетті азастан шін, бсекеге абілетті экономика шін, бсекеге абілетті халы шін» деген Жолдауында: «Бізді келешегі бар барлы азастанды, ауымды ірлік жне айматы кластерлерді айындап алуымыз керек» деп атап крсеткен болатын. кімет, жергілікті атарушы огандар, алымдар, инновациялы рылымдар ел экономикасын дамытуды осынау басты баытын саралады.

Осы масат президентті 2005 жылы «азастан экономикалы, леуметтік жне саяси жедел жаару жолында» деп аталатын азастан халына Жолдауында айын белгіленген. Онда баса да шаралармен бірге биыла жылды ортасына арай нарыты туризм, мнай – газ машиналарын жасау, тама жне тоыма нерксібі, клік – логистикалы ызмет крсету, металлургия жне рылыс материалдары сияты салаларда, кемінде 5-7 кластерін жасау мен дамытуды жоспары болуы міндет етіп ойылан. Ел экономикасыны шикізатты емес салаларындаы за мерзімдік мамандануын, міне осылар айындауа тиіс.

азіргі тада она й шаруашылыы инновация шаруашылы басару жйесіне ене бастады. Ол – кластерлік даму, кластерлік йлестіру, айматардаы она й шаруашылыыдарды жеке- дара емес, басын осып, ялас жым ретінде даму лгісін енгізу. Соы жылдары кптеген елдер осындай тиімді басару жйесін арынды трде игере бастады.

Кластер жне ндірістік топ – бл географиялы жаынан бір аймата орналасан зара байланысты компаниялар жне белгілі бір сала бойынша іс-рекет жасайтын, жалпы масаты бір немесе бір-бірін толытырып отыратын компаниялар. Кластер дайын нім ндіруші, жетілдіруші жне р трлі нім шыаруда бір-бірін толытырушы ызмет крсететін салалар. Оларды клемі те лкен болады жне шикізатты деуден бастап, ндірістік тауарларды жалпы ттыну жаынан жоары технологияларды олданып, німні р тріне арай маманданады. Кластерлер здеріні клемі жаынан даму дегейіне бейім, ауымы бойынша згермелі болып келеді. Кластерлер шекарасы жаа фирмалар мен салалар пайда боланда немесе кейбір салалар шыыны шыраанда згереді.

Кластерлер нарыты экономикаа икемді, ндіріс салаларын бір-бірімен байланыстырушы жне соы апараттарды, технологияларды пайдалануа бейім.

Туристік кластерді зегі ызметтерді жеткізушілер, згеше айтанда, азастана шетелдік туристер тарту бойынша ызметтер сынатын туристік агенттіктер болып табылады. она йлер, демалыс йлері, клік компаниялары да сондай-а туристік бсзесті маызды буындары болып табылады.

она й бсекелестік ортада инновация жаалы енгізу арылы жетістікке жете алады немесе жаа тсіл олдану арылы ол жеткізе алады. Бсекелестік кресте екі мселені мегеріп, бсекеге абілетті жаа тсілдерді, мысалы: тауарды сырт бейнесін жне баасын згерту, сапалы асиеттерін арттыру сияты р трлі дістерді олданады.

Инновация тауарды жаа дизайн лгісін маркетингтік ткізу арналары жне ндіріс орындарында жаа лгіде немесе ызметкерлерді білімін арттыру арылы енгізілуі ммкін.

азіргі экономикалы дамуды негізгі сипаттамаларыны бірі озы ылыми-технологиялы зірлемелерді негізінде белгілі-бір уаыт кезеінде жасалан технологияларды кезе-кезеімен ауыстыру процесімен байланысты оны ркелкі сипаты болып табылады.

Сондытан, инновациялы ылыми-техникалы даму баыттары тмендегідей:

Жоары технологияларды алыптастыруа, оны ішінде шетелдік те, салааралыта технологиялар трансферттеріні тиімді жйесін жасауа жрдемдесу;

Жоары ылыми-техникалы леуеті бар ылыми-техникалы жне нерксіптік она й шаруашылыыдар мен она й шаруашылыыдар желісі бар алаларда азіргі замана ылыми жне инновациялы инфрарылымды жасап, оларды олдау;

азіргі заманы ылыми-техникалы баыттарды жаа материалдар мен химиялы технологиялар; апаратты технологиялар салаларында зерттеулер жргізу шін ажетті жадайлар жргізу.

она йді инновациялы басаруда тмендегідей озаушы кштерді пайдалану ажет:

жаа нарыты іздестіру, жаа німдер мен ызметтерді отайластыру, ттынушылар шін сервисті жасарту, технологияны ойластыру жне оны олдану, тауарды тарату дісін жетілдіру, табии ресурстарды молайту, крделі аржы мен пайданы айтарымын айтару;

масаттылы, яни масатты айын белгілеу, шаруашылыты за мерзімін болжалдай білу, ыса мерзімді иіндеттерді дай адаалап, ажетті згертулер енгізіп отыру;

тиімділік пен сапаны штастыру, тауарды те жасы жне рі арзан шыаруды жолдарын іздестіру.

она йдегі жаа німді ндіруді коммерциялы тиімділігі

Отельге шетел тжірбиесін олданса. 70- жылдарды соына арай АШ-ы «Марриотт» компаниясы она й ызметі нарыы алаларда те ке тарады. Олара провенциалды жне ала сыртындаы она й концепциясы ажет болды. Жаа німді шыару кезінде «Мариотт» зіні ресурстарын негізгі бизнес-трын йге шоырландыруды кздеді.

Жаа нім концепциясы Картиярд Марриот деп аталды. Бл жаа німді жасауа «Марриотт» зіні р блімшелерінен ызметкерлерді тадап алды. Компания бсекелестер мен нарыты ке клемде талдай келе жаа она йді жобасын жасауда мыналарды ескеру ажет:- уаытша тратын адамдара арналу ажет.;

-150 номерден аспау ажет:

— йдегідей жайлылыты амтамасыз ету.

«Марриотты» жасаан зерттеулері она йлерге араанда йдегі жайлылыты алайтын клиенттерді кп екендігін крсетті. Яни, «Марриотт» нарыты осы сегментімен жмыс жасауа кірісті, ол:

— «Марриотт» жйелеріні она йлеріні клиенттерін тартып алмау;

-шектелген менюлі рестораны болуы ажет;

— бірге пайдаланатын блмелер мен ртрлі жиналыстара арналан блмелерді ауданы лкен болмау керек.

она й она й шаруашылыыдары крсетілетін ызметті жаа трлерін ойлап шыара білу керек. Сондай-а бл она й шаруашылыыдар таламны, технологияны жне бсекелестерді згеруіне байланысты инновациялы процесті басара білу ажет. Кез-келген она й німі белгілі-бір мірлік циклды басынан кешеді:

— барлы ызмет трі уаыт те келе ескіреді, сол себепті она й ескірген німді алмастыру шін жаа німді ндіру ажет;

-она йді басармасы з німіні ескіргенін сезе білу ажет жне соны негізінде з німіні мірлік цикліні толы туіне байланысты маркетингтік стратегиясын згерту ажет.

Мамандарды айтуы бойынша таламны, технологияларды жне бсекелестерді тез згеруіне байланысты она йлер тек олда бар німдерге ара сйей алмайды. Себебі, клиенттер жааран, жасаран сыныстарды ктеді. Бсекелестік бндай ызметтерді пайда болуын амтамасыз етеді. Ксіби зерттеулер мен жаашылдыа арамастан бірде-бір она й німдеріне жеіс оайлыпен келмейді.

Барлы она й она й шаруашылыыдары нарыты даму тенденциясын мият адаалап отыру ажет. Нарыа жаа німді сынуа дайын болу ажет. она йлерге жаа німді жасауды арнайы бадарламасы ажет. Мамандарды айтуы бойынша, барлы компанияларды барлы табыстарды жартысын осыдан 10 жыл брын болмаан німдер береді.

Жаа німді алуды 2 дісі бар:1) німді шеттен сатып алу, яни ттастай она йді немесе она йді франчайзингін сатып алады. Жаа она й німін жасау мен ндіру те кп шыынды ажет ететіндіктен кптеген компаниялар жмыс істеп тран она йді сатып аланды жн креді. она й она й шаруашылыыы зіні жеке меншік зерттеу жне жасау блімшелерін ру негізінде здері жаа нім жасай алады. Осы блімшелерді ызметіні негізінде пайда болатын жаа тауарлы белгіні , жааран німді, жасаран німді, ерекше німді «жаа нім» деп атайды. она й басшыларыны алдында 2 негізгі мселе тр. Стсіздікті те лкен аупі бар тауарды жасау ма, лде ескіні пайдалана беру ма. абылданан шешім нарыа жаа німді жасап шыаруды жйелі процсесін жоспарлауа септігін тигізеді.

она й бизнесі — бл нарыты атынастар дамуыны тиімді формасы болып табылады. лемдік тжірибе крсеткендей шаын бизнес нары конъюнктурасыны згерісіне оперативті жауап беріп, нарыты ажеттіліктеріді амтамасыз етеді.

Франчайзингті ебек ресурстарын олдануда маызы зор. Франшизалар жаа жмыс орындарын туызып, жмыссыздыты азайтуа жрдемдеседі. Сонымен атар, франчайзер франчайзиге кмек крсете отырып, оны кадрларын даярлайды, оларды мамандану дегейін ктереді.Осылайша халыты мамандану, біліктілік дегейін жоарылатады.

Дамыан елдерде ксіпкерлікті лкен блігі франчайзинг келісім-шарты бойынша ызмет етуде. Себебі, шаын жне орта бизнесті жргізуді тиімді формасы болып табылады. Франшизаны сатып алып, ыса мерзімде пайданы келетін бизнесті она й шаруашылыыдастыру бастап келе жатан ксіпкерді олынан келеді. Франчайзингті олдану жаа жмыс орындарыны пайда болуына, жаа технологияларды енуіне, нарыты кепілденген тауарлар мен ызметтермен амтамасыз етуге септігін тигізеді.

она йлерді шетелдік тжірибе арылы дамыту

лемдік нарыта Хилтон она й жйесіне жетістік келген жаалытар ызмет крсету мен маркетинг саласындаы инновациялар болып табылады. Компания е алаш болып сыйлытар мен ескерткіштерді сататын дкендерді ойды. Алаш рет барлы номерлер азіргі тадаы болуа тиісті барлы осылыштармен жабдыталды, олар: кондиционер, телефон, автоматты трде басарылатын есіктер. 1994 жылы Хилтон кірер есікті автоматты трде ашылуын, жабылуын, блока ойылуын амтамсыз еткен лемдегі е алаш она й жйесі болып табылады. Ал, 1959 жылдан бастап, компания уежайда арнайы она й аша бастады. Бл она йлерде уежолшылар мен уе компанияларыны жазы уаытындаы жмысшылар аялдаан. Таы бір инновация болып траты клиенттерді марапаттайтын Хилтон Хонорс бадарламасы табылады. Одан кейінгі она й ызметі нарыында е керемет инновация Фестиваль Криз компаниясымен бірлесіп сынан жоба- теіз круизі.

Сонымен атар, Конрод Хилтонны компаниясы она й бизнесінде е алаш болып франчайзинг жйесін енгізіп оны ке дамытты. Кейіннен бл жйені оны барлы бсекелестері енгізе бастады.

Хилтон она й жйесіні е здік инновациясы Конрад Хилтон дниеден ткеннен кейін лем электронды эраа ткенде пайда болды. Хилтон она й жйесі лем лі танып білмеген е бизнес жне ІТ технологияларды е алаш енгізген болатын. Бгінгі тадаы бсекелестер Хилтон она йіні брында басынан ткен тенологиялы згерістерге бейімделу керек болып жатыр. Сонау 1973 жылы Хилтон Хотеліс лемдік она й бизнесінде бірінші болып апаратты –срау жйеіс Хилтонды енгізген болатын. Оны кмегімен клиенттер алыста отырып, бос номерлер жайлы апарат алып, оларды темір жол жне уе жол билеттерімен оса брондауа ммкіндігі болды. Бл жйені тиімділігі барлы міттерді атады; себебі, бл жйе 26 жыл бойы жмыс істеп тек ана 1999 жылы ана оны азіргі талаптара сай Хилстар ауыстырды. Бл жйе лемні 500 аса она йін амтыды.

1985 жылы корпорация АШ-ы барлы айматы кеселер мен она й комплекстерін бір жйеге біріктірген Жаа Answer Net маркетингтік жйесін пайдалана бастады. Он жыл ткеннен кейін она й бизнесінде бірінші болып интернет порталын ашты.

она йдегі инновация ретінде она й бизнесін крші сала –ойын индустриясымен біріктіру болып табылады.

Бл интеграция сонау 60-шы жылдарды соына арай АШ-ты ойын орталыы Лас-Вегаста екі ерекше она й Лас-Вегас Хилтон басталан болатын. Бларды баса она йден ерекшелігі, бл она йлер бір уаытта ойын залдары ретінде аралды. Бан дейін Лас-Вегаста она й блек, казион блек салынатын. Тек Конрад Хилтон мір сру мен жасы уаыт ткізу ойын залдарын біріктіру идеясын жзеге асырды. Бл клиентерге осымша ызмет крсету мен ртрлі бонустар жйеісн келді. Мысалы, мейрамханалар мен барлар ойын залдарды зінде орналасты, ал рбір жаа трына белгілі суммаа тегін ойын фишкаларын берді.

Бл жаалыты стті боланы соншалыты, 1987 жылы Хилтон интерноционал британды индустриалды Лаброук Гроуп тобымен бірнеше келісім жасасты. Бл т опты негізгі іс-реткеті баыты казино, лотереялар жне тотолизаторлар болатын. Кейіннен бл бірлестіктер Хилтон Гроуп деп аталды.

Персоналды басаруды дамыту

Жеке лесті баалау она й шаруашылыыда за уаыт жмыс істейтін ызметкерлер мен ызметшілер шін олданылады. Ебек ету нтижесі саны бар, уаыт лшемімен салыстырылатын дайын нім, жмыс пен ызмет крсету бола алады.

Жеке лесті баалауды мынадай бірнеше аидатты ережелері бар:

ызметкерді ебек ету лесі заттай немесе ашалай нысанда саны болуы рі уаыт лшемімен салыстырылуы тиіс (табыс, нім, пайда).

Ебек ету лесін ызметкер дербес (жмысшы, коммерциялы агент шін) енгізеді немесе оны тікелей басшылы етуімен (блім бастыы) амтамасыз етіледі.

ызметкерлер рамыны бір санаты (жмысшылар немесе ызметшілер) шегінде лесті баалау бір дісті кмегіміен жзеге асырылады.

Жмыс орындарыны лгілері; есептік кезе ішіндегі жмыс нтижелері; жеке лесті баалау дістемесі; бааланатын ызметкер туралы кадрлы деректер баалау шін бастапы мліметтер болып табылады.

Кадрлар бліміні бастыы ызметкерді барынша жоары лауазыма ауыстыру ммкіндігі болса да осы дісті олдануы ммкін. Бдан кейін ызметкерді ызметтегі жеке лессі алай аныталатын болады жне она й шаруашылыы осы ызметкерді кмегімен ие болып отыран кіріс аныталатын болады, оны баса лауазыма ауыстыру туралы шешім абылдау оай болады.

Сондай-а осы дісті жалаыны аудару кезінде олдануа болады. Мселен, егер ызметкер тапсырманы жоары ебек сапасымен орындаса немесе жоспарды асыра орындаса, онда оны жалаысын ктеруге болады.

Егер керісінше ызметкер тиімсіз жмыс істесе жне она й шаруашылыы оны кмегімен барынша жоары кіріс алуы ммкін болса, ызметкерді материалды жоспарда жазалау ажет. Одан кейін біраз уаыттан кейін (3-4 ай) оны жеке лесін айта тексеру керек.

Жеке лесті баалауды біратар артышылыы бар: ндірісті орытынды нтижесіне масатталу, ебегі бойынша аы тлеу, ызметкерлерді салымын саралау, материалды жне моралды ктермелеуді йлесуі.

«ызметкерлерді басару – деп жазады И.Н.Генрчикова, — бл маман-менеджерлер ызметіні дербес трі, оны басты масаты ызметкерлерді ндірістік, шыармашылы берілуі мен белсенділігін арттыру болып табылады; ндірістік жне басарушы ызметкерлерді лесі мен санын ысартуды бадара алу; ызметкерлерді іріктеу мен орналастыру саясатын зірлеу жне іске асыру; ызметкерлерді абылдау мен жмыстан шыару ережесін зірлеу; ызметкерлерді оыту мен біліктілігін арттыруа байланысты мселелерін шешу». Осы анытамада ызметкерлерді басаруды масаты мен біратар маызды функциялар ашылан. Оны басты асиеті кадрларды басаруда ызметті мазмнын ашудаы натылы болып табылады [42]

ызметкерлерді басару – ызметкерлер объектісі болып табылатын басару ызметіні зіндік ерекшелігі бар трі. ызметкерлерді басару міндеттерді орындау тсілдерін, жмысты орындалуына сай келетін ызметкерлерді іріктеу шін ылыми талдауды пайдалану, ызметкерлерді тиісті оумен амтамасыз ету, материалды ынталандыруды жйелі рі дрыс пайдалану сияты ылыми басару теориясыны негізгі аидаттарын басшылыа алады. ызметкерлерді басару – ызметкерлер объектісі болып табылатын басару ызметіні зіндік ерекшелігі бар трі. ызметкерлерді басару міндеттерді орындау тсілдерін, жмысты орындалуына сай келетін ызметкерлерді іріктеу шін ылыми талдауды пайдалану, ызметкерлерді тиісті оумен амтамасыз ету, материалды ынталандыруды жйелі рі дрыс пайдалану сияты ылыми басару теориясыны негізгі аидаттарын басшылыа алады. шін жадайды амтамасыз ету, оны она й шаруашылыыдастырылу, зіндік тртіп дегейін арттыру, ызметкерді бекіту.

ызметкерлерді басару моделі:

1. білімді кеейту, біліктілікті арттыру рі здіксіз жетілдіру шін жадай жасау;

2.шаруашылы шешімдерді абылдауда ызметкерлерді кілеттіктерін кеейту барысында уждемелік бадарламалар пакетін пайдалану;

3. она й шаруашылыыы барлы ызметкерлеріне блінетін жаа моральды ндылытарды алыптастыру;

4.адам ресурстарын икемді рі бейімдеп пайдалану, ызметкерлерді шыармашылы жне она й шаруашылыыдастырушылы белсенділігін арттыру, ізгілікке баытталан мдениет шараларыны она й шаруашылыыдастырылуын алыптастыру.

Басару объектілері – бл жекелеген ызметкерлер, сондай-а оларды ебек жымы ретіндегі жиынтыы. ызметкерлерді жиынтыы она й шаруашылыыны барлы ызметкерлерін де, рылымды блімшелерді ызметкерлерін де амтуы ммкін.

Басару субъектілері – кадр ызметіні ызметкерлері ретінде тиісті функцияларды орындайтын мамандар, сондай-а ол астындаы адамдара атысы бойынша басару функциясын орындайтын барлы дегейдегі басшылар тобы.

ызметкерлерді басаруды мнісі – бл она й шаруашылыы дегейінде жмыс кшін алыптастыру, блу, айта блу процесіне, она й шаруашылыыны тиімді жмыс істеуін амтамасыз ету рі оан тартылан ызметкерлерді жан-жаты дамыту масатында ызметкерді ебек ету сапасын пайдалану шін зара байланысты она й шаруашылыыдастырушылы-экономикалы рі леуметтік шараларды кмегімен жйелі жоспарлы она й шаруашылыыдастырылан трде ыпал жасау.

ызметкерлерді басаруды масаты:

— нарыты жадайда она й шаруашылыыны бсекеге абілеттілігін арттыру;

— ндірісті тиімділігін арттыру жне жоары пайда алуа ол жеткізу;

— жымны жоары леуметтік-тиімді жмыс істеуін амтамасыз ету болып табылады.

ойылан міндеттерді ойдаыдай орындау мынадай міндеттерді шешілуін талап етеді:

— она й шаруашылыыны жмыс кшіне ажеттілігін ажетті клемде рі талап етілетін біліктілікпен амтамасыз ету;

— ызметкерлер мен жымны леуетін толы пайдалану;

— ебекті жоары німділігі орныты жымды алыптастыру;

— ызметкерлерді мтаждытары мен мдделерін амтамасыз ету;

— ндірістік жне леуметтік міндеттерді келісу;

— ызметкерлерді басарудаы жоары тиімділік, жмыс кшіне шыындарды ысарту кезінде ызметкерлерді басару масатына ол жеткізу.

ызметкерлерді басару ызметі – бл жалдау жне жмыстан шыару бойынша іс жргізу, кадрлар блімі, жоспарлау, болжау, іріктеу жне бейімдеу, мансапты алыптастыру, тімді она й шаруашылыыдастыру, ебек пен оуды нормалау.

она й шаруашылыыда ызметкерлерді басару тжырымдамасыны негізін азіргі кезде ызметкерді жеке басыны рлі, оны уждемелік масаттарды білуі, оларды алыптастыра жне она й шаруашылыыны алдында тран міндеттерге сйкес баыттай білуі райды.

ызметкерлерді басару жйесі экономикалы, органикалы, гуманистік дістерге блінеді.

ызметкерлерді басару стратегиясы она й шаруашылыыды дамытуды жалпы стратегиясыны ажырамас блігі болып табылады. Олар она й шаруашылыыды дамыту перспективасы ескеріліп зіреленеді жне оны стратегиялы масаттары мен міндеттерін олдауды масат ттады. Сонымен бірге азіргі заманы теория мен практика ызметкерлерді басару стратегиясыны она й шаруашылыыды дамыту стратегиясына тікелей сер етуін болжайды.

Адамдарды басару – она й шаруашылыыды басарудаы аса маызды саланы бірі. Адамдардар кез келген она й шаруашылыыны маызды ресурсы болып табылады. Олар жаа нім шыарады, сапасын баылайды, аржы ресурстарын пайдаланады. Адамдар немі жетіліп, дамуа абілетті. Басаларында ресурстары шектеулі болса, оларды ммкіндіктері мен бастамасы шексіз.

ызметкерлерді басару туралы тсінікті дамыту шін бірнеше кезеге блуге болады.

Бгінгі кезені айрыша ерекшелігі ызметкерлерді басаруда стратегиялы аспектіні кшейту, кадрларды тартуа, ызметкерлерді оыту мен дамытуа байланысты салынатын капиталдарды экономикалы масата сай екендігін тану — ндірісті маызды ресурсы болып табылады. Ксіпкерлерді ата бсекелестік кресте жеіп шыуа тырысуы ндірісті траты даму перспективасын амтамасыз етеді, олара жаа техника мен технологиялар енгізу туралы ойлануа мжбр етеді де ызметкерлерін дайы жетілдіру ажеттілігін негіздейді. Жоспарлау мселесіні баран сайын маызы арта тседі. ызметкерлерді тадау, оны баалау мен ынталандыру функциялары зіні маыздылыын сатайды.

Соы онжылдыта шетелдік дебиеттерде адам ресурстарыны алдында тран проблемалара оларды ызметтеріне, ытары мен болашаына атысты процестер туралы кп жазылды, біра осы процестерді басаратын адамдар туралы аз айтылды.

кінішке орай, онажайлы индустриясында она й шаруашылыы оларды рбір рекетіні ыса мерзімді пайдалы асиеттері болуына кп баытталан. Адам ресурстарын басаруды табиаты бизнесті тиімділігін де, оны жекелеген мшелеріні жетістіктерін де анытауа тиіс. Моральды ахуалды жасарту, ебекпен анааттандыру жне сол сияты сезілмейтін пайданы да есепке алу ажет. ызметкерді мінез-лы мен жетістігі барлы она й шаруашылыыны жетістігі онажайлы индустриясында ызметкерлерді іс-рекетімен жргізілетін саясат пен тиімді ызмет тарапынан ыпала шырауы ммкін.

Аздаан уаыттан бері она й шаруашылыыдарда адам ресурстарын немесе ызметкерлерді басару ызметіндегі жмыс ызметтік мансапты соы болып саналды. Бл ызмет кбіне баса блімшелерде трлі себептер бойынша мансап жасай алмаан адамдардан жинаталды. ызметкерлерді басару департаменті клинеттерге ызмет крсету жніндегі тікелей операциялара тартылмаан бюрократтар шін баспана ретінде аралды. Соы жылдары барынша кшейтілген бскелестік ортада жадай риие, згерді. Мселен, 90 жылдарды басынан бастап ірі она й тізбектері сапаны жне баса да операциялы функцияларды басаруа ойылатын талаптарды кшейте бастады. Сондытан, ызметкерлерді басару ызметінен оны ызмет жніндегі серіктестері – баса функционалды блімшелер сияты барынша апараттандырылан, шыл, білімді болу талап етілді.

Департаменттегі ебекті она й шаруашылыыдастыру жне ызметкерлерді міндеттері кадрлар жніндегі рбір маманны мртебесі сынды, оны лауазымы менеджмент рылымында трлі она й компанияларында ажыратылуы ммкін.

ызметкерлерді басару жніндегі департаменттегі ебекті она й шаруашылыыдастырылуына байланысты ызметкер бойынша менеджер оан жктелген з кезегінде жоары басшылыты плсапасы мен кзарасына байланысты міндеттер бойынша рекет етеді. онажайлы индустриясында компания жмысыны тиімділігі оны кадрлы рамы мен оларды арасындаы зара арым-атынаса атты байланысты. она й шаруашылыыадстырушылы кзарас бойынша ызметкерлерді тиімді рамын ру мынаан байланысты:

компанияны наты масаттары мен міндеттер ою;

тиімді она й шаруашылыыдастырылан рылымды зірлеу;

кмегімен кадрларды іріктеу жне кадрлы саясат жргізілетін кадрлы жоспарлау.

Жмыс тжірибесі бар жасы оытылан ызметкерлерді ажеттігі жне жмыс кшіні аылуыны лкен дегейі кадрларды тиімді жоспарлауды зектілігін алдын ала анытайды. Соы кездері кадрлы жоспарлау баса экономикалы ресурстарды жоспарлау сияты она й шаруашылыыды басару процесінде маызды іс болды жне оны оны стратегиялы жоспарлауды рамдас блігі ретінде арау керек. Апараттандырылан технологияларды азіргі оамында ызметкерлерді басару департаменттерінен ызметкерлер мен леуетті кандидаттар туралы трлі деректерді жинауы жне сатауы, оларды кейіннен жйелеуі талап етіледі.

Индустрияны барлы она й шаруашылыыдары клеміне арамастан, кадрлар туралы апараттарды жйелі басаруа ммкіндік береті, компьютерлермен жне оларды бадарламалы німдерімен жабдыталады. Бл апаратты кп блігін кбіне трлі лгідегі ережелер мен нсаулытар райды. Кптеген она й шаруашылыыдар мнда ызметкерлерді ктермелеу, оларды жмыстан шыару, сондай-а отбасы жадайы мен медициналы жеілдіктер мселелері жніндегі бадарламаларды осады.

Шет елдерде онажайлы индустриясы компанияларында уаытыны блігін компания ызметкерлеріне ызмет крсетуге бле алатын ызметкерді стауды лкен ажеттілік деп санайды. Кптеген компаниялар ызметкерлерге ызмет крсету бойынша трлі лгідегі іс-шаралар ткізеді. Осы іс-шараны она й шаруашылыыдастырылу дегейіне арай (корпорцияны дегейінде, ірлік немесе жергілікті дегейде) оны не ызметкерлерді басару жніндегі ызмет немесе паблик-рилейшнз ызметі орындайды. Бл бадарламалар мні бойынша танымды болып табылады жне ызметкерлерге зін жасы тануа ммкіндік береді.

Кбіне рбір ызметкер атаратын лауазымына арамастан, рбір ызметкерді лесіне байланысты млшерде жалаы алады. Компаниялар здік ызметкерлерді табу ісінде бсекеге абілеттілікті олдау шін ызметкерлерді ебектерін жасы баалауа, бсекелес она й шаруашылыыдардаы осындай станымдармен оларды лауазымдарын салыстыруа жне сыйаы беруге тиіс. Компанияларда рбір ызметкерді жетістіктерін баалау жйесі де енгізіледі. Ол ызметкерлерді райсысы не біліктілігін одан рі жетілдіруге жіберілетін, немесе з орнында алатын, немесе ызметтік баспалда бойынша жоарылауа жылжитын, немесе аырында атаратын лауазымынан шыатын шкілді білдіреді.

ызметкерлерді басару жніндегі департаментті ызметін немесе шет елді ылыми дебиеттерде жиі аталатын ызметкерлерді басару функциясын баалау туралы орыта келгенде соы нім баса да адамдарды кш-жігеріне байланысты болатындытан, табысты лшеу иын екендігін атап ткен жн. Тиімділікті баалау тсілі ызметкерді функциясын, аржылы шыынды анытауды аса арапайым дісі мен айындылыы тмен дісті арасындаы, біра онажайлы саласында операцияларды тиімділігіне з лесін енгізетін за мерзімді жоспарда пайданы айындауды аса маызды дісі бола алады. ызметкерді басару ызметіні тиімділік іс-рекетін санды баалау те крделі болса да, біратар санды шаралар олданылады: ебек шыыны; кадрларды тратамауы; жмыс орнында болмауы саны; жмыс орнындаы авариялар; клиентті реніші; сыны жне басалар.

ызметкерді тжірибесін кеейту шін, сондай-а, басшылы ол баса лауазымда барынша тиімді жмыс істейді деп санаан жадайларда ана ауыстыруды пайдалануа болады. Кей жадайда ауыстыру адам анааттанарлысыз жмыс істейтін, біра оны тіліні кптігіне немесе брыны ебектеріне байланысты басшылы онымен ебек шартын тотату этикаа жатпайды деп санаан жадайларда да пайдаланылады. Мндай жадайларда ауыстыру лауазымында тмендетуді білдіреді жне ызметкер андай да бір пайда келетін лауазымда болады, біра жас абілетті ызметкерді мансабына «тосауыл оймайды».

ызметкерге оны жмыс нтижесіні баасы туралы хабарласа жне оны жасарту шін жеткілікті ммкіндіктер сынса, оны она й шаруашылыыны стандарты бойынша жмыс істегісі келмеген немесе істей алмайтын жадайларда оны жасалан ебек шарты бзылуы тиіс. кімшілік ахуал андай болса да, іс-рекет нтижесін тиімді баалау дісініз шешім абылдау ммкін емес. Іріктеу процесі бірнеше кезедерден трады. Біріншісі – сынылатын жмысты талдау. Онда сынылатын жмыса ойылатын жалпы талаптар, оны наты міндеттері мен функционалды міндеттері (ндірілетін німні е тменгі, е жоары немесе орташа саны), она й шаруашылыы рылымындаы орны мен лауазымды шектелуі, мысалы, жоары басшылыпен келіспей белгіленген арты сомаа азы-тлік сатып алуды шектеу немесе орналастыру ызметі бастыымен келіспей белгіленген сомадан асатын чекті абылдауды шектеу ыы, она й шаруашылыыны баса да блімшелерімен функционалды контактілер жне таы басалар сипатталуы тиіс.

сынылатын жмысты сипаттау процесіні жаласы кадрларды мамандандыру, яни тиісті жмысты орындау шін ызметкерлерден талап етілетін белгілер мен сапаларды егжей-тегжейлеу болып табылады. Мысалы сырт тласы, темпераменті мен тырлыы, біліктілігі мен машыы, осындай жмыс атаран тжірибесі жне т.б.

Орындау стандарттарына апаратты екі негізгі трін осу керек: не істелді жне ол алай жасы істелді. Орындау стандарттары тапсырманы алай жасы орындалатынына баытталан. рбір стандарт басшы мен арамаындаы адамны нені ктуге жне оан ол жеткізуге болатынын білу шін нерлым аны жазылуы тиіс. Орындау стандарттары мен ебек ету міндеттері зара тыыз байланысты болатындытан, оларды зара дамуы жалпыа міндетті болып табылады. Орындау стандарттары жмыса ызметкерді мінез-лы шін тиімді немесе тиімді емес дегейде талап ояды. Олар «жмысты талдау – орындалуын баалау» жйесінде те иын рл атарады (Сурет 17).

Сурет 17. Орындау стандартарыны жмысты талдауа атынасы

Апаратты функциялар. Іс-рекет нтижелерін баалау оларды салыстырмалы жмыс істеу дегейі туралы адамдарды хабардар ету шін керек. Осы іс тиісті жола ойылан кезде ызметкер зіні аншалыты жасы жмыс істейтінін, зіні кшті немесе лсіз жатарын жне ай баытта жетілдіруге болатынын біледі.

Уждемелік функциялар мыты ызметкерлерді анытаан со, кімшілік лайыты трде оларды алыспен, жалаымен немесе ызметін жоарылатумен марапаттай алады. Жоары німіділікпен жаласан тртіпті о жаынан жиі-жиі ныайту болашата да осындай тртіппен жргізілуі тиіс.

Ебек ызметіні апаратты, кімшілік жне уждемелік функциялары зара байланысты жне жйе ретінде рекет етеді. ызметі бойынша жоарылату туралы кімшілік шешімге апаратын апаратты функция адамны жмысты жасы істеуіне о сер етуі тиіс.

ызметкерді іс-рекетін баалау оны іс-рекетімен салыстырылатын стандартты болуын талап етеді.

азіргі кезде она йлерді, азастанды она йлер нарыында жетік дамыту шін, она й шаруашылыыны стратегиясы орта стратегиялы масаттара ол жеткізуге баынуы тиіс она й шаруашылыыны жалпы масаттары, саясаты мен наты іс – шаралар арасында тікелей зара байланысты амтамасыз етеді. она й шаруашылыыны даму стратегиясы за уаыт ішінде она й шаруашылыыны жоары буыныны бысшылары неге мтылатынын жне неге ол жеткізуге тырысатынын крсетеді. Мысала аржы ызметі мен ызметкерлерді басару ызметін алайы.Оларды функциональды міндеттері бір араанда, р трлі дегейде жатыр. Кптеген жадайларда олар дербес рекет етеді: кадр ызметіні басшысы компанияны кадр леуетін алыптастырылуы мен дамуына жауап береді. Осы блім басшыларыны зара тиімді іс-имылы мен зара тсіністігінен она й шаруашылыы жмысыны жалпы нтижиелері байланысты болады. ызметкерлер рамын басаруды негізгі стратегиясы мен оларды ммкіндік нсалары мият крсетілген.

она й рамын басару стратегиясын тадау иын міндет болып табылатын трлі нсаларды мият талдау мен баалау негізінде жзеге асырылуы тиіс. ткен кезедегі трлі факторларды леуметтік- экономикалы сер ету салдарын баалау аса крделі.

она й шаруашылыыны стратегиясы р трлі топтастырылады. она й рамын басару стратегиясын тадау трысында мынадай стратегиялар ерекше ызытырады, инновациялы стратегия, шыындарды азайту, ысарту стратегиясы, сапаны жасарту стратегиясы [43].

она йді инновациялы даму стратегиясы кезінде ызметкерлерді іріктеу, баалау жне ынталандыру жйесі ызметкерді инновациялы ызметін отайлы жадайда амтамасыз ету, ксіпкерлік туекелді ынталындыру, ызметкерді білімі мен дамуы немі жаарып отыруы шін алыптастырылады. она й шаруашылыыдастырушылы рылым, детте, шешімдер мен шарттылытарды орталытан абылдауды тмен дегеймен жне ата нсаулытарды жотыымен сипатталады.

Шыындарды, ндірісті азайту, ысарту стратегиясы арылы белгілі шетелдік компаниялар, осы она й стратегиясын тадауы оны басаруды барлы салаларын жне бірінші кезекте ызметкерлерді басаруды тиек етеді. олданыстаы кадрлы шешімдерді ішінде шикізатты, материалдар мен электр энергиясы шыыстарын ысартуды ынталандыру бадарламасын атауа болады. Бл ретте, осы бадарламаны іске асырудан тскен немделген ашаны жартысы оны амтамасыз еткен она йлерді жасартуа жмсалады. она йдегі шыындарды арастырудаы таы бір тсілі, кбінесе ысартылумен штасатын она йлер санын отайландыру болып табылады. она йлердегі шыындарды ысарту іске асыру детте алан она йлерді ебек онімділігіні артуы арылы о нтижесін береді. Бл жерде келесіз тсы она йдегі ызметкерлерді ысарту ауыр тиетін рсім болып келеді. Ол алыпты жмыс ыраын бзады, она йдегі зара арым-атынасты бзады. она йді кімшілігіне деген тсінбеушілік кз арастар пайда болады. Егер она й шаруашылыы пайдасы жоспарлаан пайдадан асып кететін болса, онда ондай жадайлар шін келісім щартта арнайы форс – мажорлы жадайларды арастыратын тртіп жиынтыы бар.

она й шаруашылыыны стратегиясы орта стратегиялы масаттара ол жеткізуге баынуы тиіс она й шаруашылыыны жалпы масаттары, саясаты мен наты іс – шаралар арасында тікелей зара байланысты амтамасыз етеді. она й шаруашылыыны даму стратегиясы за уаыт ішінде она й шаруашылыыны жоары буыныны бысшылары неге мтылатынын жне неге ол жеткізуге тырысатынын крсетеді. Мысала аржы ызметі мен ызметкерлерді басару ызметін алайы.Оларды функциональды міндеттері бір араанда, р трлі дегейде жатыр. Кптеген жадайларда олар дербес рекет етеді: кадр ызметіні басшысы компанияны кадр леуетін алыптастырылуы мен дамуына жауап береді. Осы блім басшыларыны зара тиімді іс-имылы мен зара тсіністігінен она й шаруашылыы жмысыны жалпы нтижиелері байланысты болады. ызметкерлер рамын басаруды негізгі стратегиясы мен оларды ммкіндік нсалары мият крсетілген.

она й рамын басару стратегиясын тадау иын міндет болып табылатын трлі нсаларды мият талдау мен баалау негізінде жзеге асырылуы тиіс. ткен кезедегі трлі факторларды леуметтік- экономикалы сер ету салдарын баалау аса крделі.

она й шаруашылыыны стратегиясы р трлі топтастырылады. она й рамын басару стратегиясын тадау трысында мынадай стратегиялар ерекше ызытырады, инновациялы стратегия, шыындарды азайту, ысарту стратегиясы, сапаны жасарту стратегиясы.

она йді инновациялы даму стратегиясы кезінде ызметкерлерді іріктеу, баалау жне ынталандыру жйесі ызметкерді инновациялы ызметін отайлы жадайда амтамасыз ету, ксіпкерлік туекелді ынталындыру, ызметкерді білімі мен дамуы немі жаарып отыруы шін алыптастырылады. она й шаруашылыыдастырушылы рылым, детте, шешімдер мен шарттылытарды орталытан абылдауды тмен дегеймен жне ата нсаулытарды жотыымен сипатталады.

Шыындарды, ндірісті азайту, ысарту стратегиясы арылы белгілі шетелдік компаниялар, осы она й стратегиясын тадауы оны басаруды барлы салаларын жне бірінші кезекте ызметкерлерді басаруды тиек етеді. Ірі, шаын жне кіші она й шаруашылыы зіні басару рылымы бойынша ерекшеленуге тиіс. Мселен, ірі она й шаруашылыыдарда шаын жне кіші она й шаруашылыыдара араанда крделі болады. Табысты жмыс шін негізгі ызметтерді дербес басару ажет. Мысалы, шаын она й шаруашылыыдарда кадрлармен жмыс бойынша дербес блім стауды аса ажеттілігі жо. Бл функцияларды ажеттілік туан блімдерді бастытарыны райсысы орындай алады. сас сценарий бойынша мынадай ызметтерге атысты рекет етуге болады: инженерлік-пайдалануа беру, аржы-бухгалтерлік, маркетинг жне ткізу мен нерксіп [44]

Басарушы атарушы директорлармен бірге отель тіршілігіне сер ететін барлы басты шешімдер шін жауапты. Бл директорларды райсысы оан тапсырылан ызмет шін жауап береді, отельді толуына болжам жасайды жне пайда мен шыынды айыра отырып оны бюджетін есептейді. Зерттеу ызметкер бір жне сол орында за жмыс істеген сайын оны баасы соншалыты тмен екендігін крсетеді. Жылдар ткен сайын ызметкер з жмысын тез рі жасы орындайтынын кту себептерді бірі болып табылады. Егер олай болмаса, тілген басшы ызметкерді баасын тмендетеді. Ардагерде жаалытара энтузиазмні жотыына басшыны наразылыы тмендетуге жиі себеп болады.

Аттестаттау рсімі белгілі бір трде осы субъективизмді шектеуі тиіс. рсімді дамыту эволюциясы тжірибеде алай ткенін крсетеді: бастыты жеке суъективтік баадан сарапшылы, топты баалау дісіне арай (кптеген технологиялар олданылады, «еске тсіру» техникасы те жиі олданылады), басшылар мен мамандарды автоматтты трде аттестаттауа дейін.

Германды фирмаларды ызметкерді дайы аттестаттау негізінде кадрларды еліктірумен, оларды жалаысын белгілеумен атар, ызметкерді мансап сатысын крнекті трде жоспарлауа ммкіндік беретін тжірибесі ызыушылы тудыратыны кмнсіз.

дістемені мнісі она йді тпкі масаттарына ол жеткізу трысында нерлым нды ызметкерлерді басты асиеттерін анытаудан трады.

лемдік тжірибе ызметті талдау кезінде ызметкерлерді андай жеке мінез-лы ырлары баалануы тиіс деген сраа бір жаты жауап бермейді. Ебекке ызыушылы, бастамашылы, ыптылы, адалды, згеріп тратын ебек жадайына бейімделе білу, ебек сйгіштік, тіпті сырты келбеті сияты ызметкерлерді ыры аттестатциялы баалауа жиі сынылды.

аралып отыран дістемеде барлы ызметшілер, мамандар жне басшылар наты ызмет саласыны, мысалы она й шаруашылыына ажетті, белгілі бір лшемдер (талаптар) трысында бааланады. лшемдер маыздылыы бойынша сарапшылы топпен реттеледі, нтижесінде рбір лшемге маыздылы салмаы жне бал бойынша тиісті баа беріледі.

лшемдер трі мен олара тн белгілерді зірлеу шін сарапшылы топ барлы мамандыты (немесе аттестатталатын мамандытарды) амтитын іскерлік сипаттамалар сздігін жасайды. Белгілер рбір лшемге сйкес келетін шекте ретке келтіріледі.

Сервистік автоматтандырылан жйесіні кмегі арылы она йге алдын –ала тапсырс беруді абылдау, сатау жне ажет кезде іздеп кру, немі келетін онатар туралы мліметтерді, оларды алаулары мен есептерін табу шін лкен кмек крсетеді. Сол немесе баса кні келген онатар тізімін комьпютерден кез-келген уаытта круге болады. Алдын-ала тапсырыс беру стеліні файлдары сервистік автоматтандырылан жйесіні е маызды блігі. Олар бл аспектіге жауапты администратор кмекшісіне бос номерлер саны мен оларды спецификалы мінездемесіне кез-келген уаытта млімет алуа кмектеседі. Бл жйені егізбес брын бл іспен айналысатын ызметшіге мліметтерді жинау жне олдану иына соады.

Сервистік автоматтандырылан жйесі компьютерлік программалар жиынынан трады; оны кмегімен барлы сервистік ызметтер туралы апарат алуа болады. Соны ішінен трт программа ажет, йткені олар адамдара келесі баыттар бойынша мліметпен амтамасыз етеді:

Алдын- ала тапсырыс беру ызметі туралы

Нмерлерге ызмет крсетуі жайлы

онатармен есеп айырысу ызметі

Отельді жзден аса ызметкерлері автоматтандырылан жйесі арылы кнделікті жне рашан келесі баыттар арылы млімет алады:

Алдын-ала тапсырыс беру

немі тотайтын клиенттер туралы млімет

Есеп беру туралы мндік редактор

Жол жруді амтамасыз ететін агентіктеріні ызметтеріні есебі

Турларды толтыру

Шаруашылы-кімшілік сратар

Кешенді программалар ру

Номерде кинофильм демонстрациясына тапсырыс беру шін интерфейс

Экологиялы баылау

Отельде баылау, толтыру, жне сатып алу шін администратор стелінде мини-компьютерлерболуы ажет. Жне де сауда нктелері, амтамсыз ету, конференц-зал сияты ызметтер монитормен амтамссыз етілуі ажет.

она й бизнесіне деген сранысты артылуы адамдарды бааны тмендетіп, ызмет крсету жоарлату яни информационды технологиялара жгіну ажет болады. Алдын-ала тапсырыс беруді компютерлік жйесі она йді кез-келген кнде толымды болуына септігін тигізеді. Компьютерлік программалар алдын-ала тапсырыс беру ызметіне онаты жеке ажеттіліктерін анааттандыру кмек крсете отырып, келесі жолы онаты айтып келуіне жадай жасайды. Кірісті арттыру шін, кірісті басару технологиясын олданады. онаты кез-келген уаытта ызытыратын мліметті бере отырып сранысты болжап, номершін е жасы бааны таайындайды.

Отель жмысында негізгі аспект болып ауіпсіздікті сатау, она йде рлыты, алдауды, болдырмау, оны алдын алу керек, ауіпсіздік ызметі келесі мселелермен айналысады: ттенше жадайда тез рекет ету процедураларын жасау, блмелерді кнделікті ауіпсіздігі, кілттерге баылау жасау, рлытын алдын-алу она йге бтен адам кіргізбеу, она й территориясын баылау.

Кез-келген она йде кілт мселесі туындайды. азір она йлерде рлытыболдырмау шін сейфтар орнатылан. Олар р блмеде болуы ажет. онатара орталы сейф ызметі де сынылады, оан е ымбат заттарын салуа болады. Сейфтер кілт, пластикалы карточка арылы ашылу ммкін. Жнеде азіргі кезде р номерді есігін пластикалы карточкаа ауыстырылуы керек. Ол те олайлы да ыайлы болып табылады.

орытынды

ызметкерлерді басару мнісі, бл она й дегейінде жмыс кшін алыптастыру, блу, айта блу процесіне, она йді тиімді жмыс істеуін амтамасыз ету, рі оан тартылан ызметкерлерді жан-жаты дамыту масатында ызметкерді ебек ету сапасын пайдалану шін зара байланысты йымдастырушылы- экономикалы рі леуметтік шараларды кмегімен жйелі жоспарлы йымдастырылан трде ыпал жасау.

Персоналды басару немесе персонал менеджменті тсінігіне ызмет трлеріні жйесі, е алдымен басарушылы, жеке менеджерлер жне барлы басару аппараты кіреді. она й шаруашылыы абстрактілі ебек кшін іздейді, алайда наты адамдармен жмыс істейді. Бл персонал менеджментіні функциясыны екі баытын ашады: адамдара жетекшілік ету, санды крсеткіштермен есептік-аналитикалы жмыс.

она й персонал менеджментіні ш дегейі немесе лшемдері бар: оперативтік, тактикалы жне стратегиялы. Олар р трлі тапсырмалар масштабы мен оларды орындау уаытымен амтылан.

она й персоналын басаруды негізгі функцияларына: жоспарлау, персоналды дамыту мен баалау; оны апаратпен амтамасыз ету жйелері; жмыс уаытындаы менеджмент; ксіпкерлікті дамуы жне ксіпкерлерді дайындау; персоналды іскерлік белсенділігі аидасын деу; персонал маркетингі жатады.

Кптеген она й шаруашылыы лі де иын экономикалы жадайда тр. Онда персонал жмысына жоары талаптар ойылады. Жмыса алу ысартылады, ысартыландар саны кбейеді. Оперативті жмыстарды здіксіз болуы перспективті жоспарлауа кедергі болады, алайда бл стратегиялы ойлауды ажеттілігін жоарылата тседі.

Елімізде она йді салар уаытында ірі, бес жлдызды отельдерге емес, керісінше шаын жне азаматтарды алтасы ктеретін ыайлы, сондай-а ызмет крсету сапасы бес жлдыздытан кем емес она йлерге кп кіл блінеді.

она й она й шаруашылыыдары крсетілетін ызметті жаа трлерін ойлап шыара білу керек. Сондай-а бл она й шаруашылыыдар таламны, технологияны жне бсекелестерді згеруіне байланысты инновациялы процесті басара білу ажет. Кез-келген она й німі белгілі-бір мірлік циклды басынан кешеді:

— барлы ызмет трі уаыт те келе ескіреді, сол себепті она й ескірген німді алмастыру шін жаа німді ндіру ажет;

-она йді басармасы з німіні ескіргенін сезе білу ажет жне соны негізінде з німіні мірлік цикліні толы туіне байланысты маркетингтік стратегиясын згерту ажет.

Мамандарды айтуы бойынша таламны, технологияларды жне бсекелестерді тез згеруіне байланысты она йлер тек олда бар німдерге ара сйей алмайды. Себебі, клиенттер жааран, жасаран сыныстарды ктеді. Бсекелестік бндай ызметтерді пайда болуын амтамасыз етеді. Ксіби зерттеулер мен жаашылдыа арамастан бірде-бір она й німдеріне жеіс оайлыпен келмейді.

Барлы она й она й шаруашылыыдары нарыты даму тенденциясын мият адаалап отыру ажет. Нарыа жаа німді сынуа дайын болу ажет. она йлерге жаа німді жасауды арнайы бадарламасы ажет. Мамандарды айтуы бойынша, барлы компанияларды барлы табыстарды жартысын осыдан 10 жыл брын болмаан німдер береді.

Персоналды басаруды дамыту

Жеке лесті баалау она й шаруашылыыда за уаыт жмыс істейтін ызметкерлер мен ызметшілер шін олданылады. Ебек ету нтижесі саны бар, уаыт лшемімен салыстырылатын дайын нім, жмыс пен ызмет крсету бола алады.

Жеке лесті баалауды мынадай бірнеше аидатты ережелері бар:

ызметкерді ебек ету лесі заттай немесе ашалай нысанда саны болуы рі уаыт лшемімен салыстырылуы тиіс (табыс, нім, пайда).

Ебек ету лесін ызметкер дербес (жмысшы, коммерциялы агент шін) енгізеді немесе оны тікелей басшылы етуімен (блім бастыы) амтамасыз етіледі.

ызметкерлер рамыны бір санаты (жмысшылар немесе ызметшілер) шегінде лесті баалау бір дісті кмегіміен жзеге асырылады.

Жмыс орындарыны лгілері; есептік кезе ішіндегі жмыс нтижелері; жеке лесті баалау дістемесі; бааланатын ызметкер туралы кадрлы деректер баалау шін бастапы мліметтер болып табылады.

Кадрлар бліміні бастыы ызметкерді барынша жоары лауазыма ауыстыру ммкіндігі болса да осы дісті олдануы ммкін. Бдан кейін ызметкерді ызметтегі жеке лессі алай аныталатын болады жне она й шаруашылыы осы ызметкерді кмегімен ие болып отыран кіріс аныталатын болады, оны баса лауазыма ауыстыру туралы шешім абылдау оай болады.

Сондай-а осы дісті жалаыны аудару кезінде олдануа болады. Мселен, егер ызметкер тапсырманы жоары ебек сапасымен орындаса немесе жоспарды асыра орындаса, онда оны жалаысын ктеруге болады.

Егер керісінше ызметкер тиімсіз жмыс істесе жне она й шаруашылыы оны кмегімен барынша жоары кіріс алуы ммкін болса, ызметкерді материалды жоспарда жазалау ажет. Одан кейін біраз уаыттан кейін (3-4 ай) оны жеке лесін айта тексеру керек.

Жеке лесті баалауды біратар артышылыы бар: ндірісті орытынды нтижесіне масатталу, ебегі бойынша аы тлеу, ызметкерлерді салымын саралау, материалды жне моралды ктермелеуді йлесуі.

ызметкерлерді басару – ызметкерлер объектісі болып табылатын басару ызметіні зіндік ерекшелігі бар трі. ызметкерлерді басару міндеттерді орындау тсілдерін, жмысты орындалуына сай келетін ызметкерлерді іріктеу шін ылыми талдауды пайдалану, ызметкерлерді тиісті оумен амтамасыз ету, материалды ынталандыруды жйелі рі дрыс пайдалану сияты ылыми басару теориясыны негізгі аидаттарын басшылыа алады. ызметкерлерді басару – ызметкерлер объектісі болып табылатын басару ызметіні зіндік ерекшелігі бар трі. ызметкерлерді басару міндеттерді орындау тсілдерін, жмысты орындалуына сай келетін ызметкерлерді іріктеу шін ылыми талдауды пайдалану, ызметкерлерді тиісті оумен амтамасыз ету, материалды ынталандыруды жйелі рі дрыс пайдалану сияты ылыми басару теориясыны негізгі аидаттарын басшылыа алады. шін жадайды амтамасыз ету, оны йымдастырылу, зіндік тртіп дегейін арттыру, ызметкерді бекіту.

ызметкерлерді басару моделі:

1. білімді кеейту, біліктілікті арттыру рі здіксіз жетілдіру шін жадай жасау;

2.шаруашылы шешімдерді абылдауда ызметкерлерді кілеттіктерін кеейту барысында уждемелік бадарламалар пакетін пайдалану;

3. она й шаруашылыыы барлы ызметкерлеріне блінетін жаа моральды ндылытарды алыптастыру;

4.адам ресурстарын икемді рі бейімдеп пайдалану, ызметкерлерді шыармашылы жне йымдастырушылы белсенділігін арттыру, ізгілікке баытталан мдениет шараларыны йымдастырылуын алыптастыру.

ызметкерлерді басаруды масаты:

— нарыты жадайда она й шаруашылыыны бсекеге абілеттілігін арттыру;

— ндірісті тиімділігін арттыру жне жоары пайда алуа ол жеткізу;

— жымны жоары леуметтік-тиімді жмыс істеуін амтамасыз ету болып табылады.

ойылан міндеттерді ойдаыдай орындау мынадай міндеттерді шешілуін талап етеді:

— она й шаруашылыыны жмыс кшіне ажеттілігін ажетті клемде рі талап етілетін біліктілікпен амтамасыз ету;

— ызметкерлер мен жымны леуетін толы пайдалану;

— ебекті жоары німділігі орныты жымды алыптастыру;

— ызметкерлерді мтаждытары мен мдделерін амтамасыз ету;

— ндірістік жне леуметтік міндеттерді келісу;

— ызметкерлерді басарудаы жоары тиімділік, жмыс кшіне шыындарды ысарту кезінде ызметкерлерді басару масатына ол жеткізу.

Пайдаланан дебиеттер

  1. Р Президентіні «азастан жылдамдатылан экономикалы, леуметтік жне саяси жаару жолында» атты азастан халына Жолдауы, Астана, 2007
  2. «азастан Республикасындаы туризмді дамытуды 2007-2011 жылдара арналан бадарлама», Астана, 2007
  3. Ж.С.Рахимбекова «Гостиничный бизнес в Казахстане», 238-244 стр., «АльПари», №3-4, 2006 ж.
  4. «Туризм и гостиничное хозяйство» учебное пособие, Л. П. Шматько, 2-е издание, МарТ 2005, стр. 352
  5. азастан туризмі, 2004 жыл. азастан Республикасы Статистика Агенттігі, Алматы, 2005 ж. 27-бет.
  6. Ж.Рахимбекова, «Теоретические основы туризма и гостеприимства», Экономика и статистика, 122-125 беттер, №2, 2005 ж.
  7. ГОСТ50645 – 94 Туристік – экскурсионды ызмет крсету.
  8. Е.Я. Морозова, Э. Д. Тихонова «Экономика и оргназация предприятий социально-културной сферы». Учебное пособие. 186-208 стр, Издательство «Михайлова», Санкт-Петербург, 2002 г.
  9. Джумагельдиева Т.А., «Конкуренция: теория и механизмы развития», Алматы – 2003
  10. К.И.Ахметова «Ттыну тауарларыны бселестігін амтамасыз ету жйесіндегі маркетинг», 198-200 бет., «АльПари», №1, 2007 ж.
  11. Котлер Ф. Маркетинг-менеджмент. СПб.; Питер Ком, 1999. – стр. 896.
  12. Беляцкий Н.П., Велесько С.Е., Ройш П. Перосонал менеджменті 2000. Мн., 1998 ж.
  13. Беляцкий Н.П., Ройш П., Суша Н.В. Техника работы менеджера, Мн., 1998 г.
  14. Мескон М.Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента / Пер с англ. М., 1992 г.
  15. Беляцкий Н.П. и др. Управление персоналом: Учеб.пособие. – Мн.: Интерпрессервис, Экоперспектива, 2002.
  16. Доскалиева Б.Б. Управление персоналом организации. Учебно-практическое пособие. Караганда, 2005 г.
  17. Веснин В.Р. Практический менеджмент персонала: Пособие по кадровой работе. – М.: Юристъ, 1998.
  18. Волгин А.П. Управление персоналом в условиях рыночной экономики (опыт ФРГ). – М., 1999.
  19. Егоршин А.П. Управление персоналом. – Н.Новгород; НИМБ, 1997.
  20. Дятлов В.А., Кибанов В.А., Пихало В.Т. Управление персоналом.- М.: ПРИОР, 1998.
  21. Грачев М.В. Суперкадры: управление персоналом и международные корпорации. — М.: Дело, 1993.

ндірілген німні заттай болмауы

ндіру мен ттынуды бір уаытта жруі

ызмет сапасын ата баылау

Сервис саласыны ерекшелігі

Уаыт бойынша жктемені дифференциациялау

Саланы леуметтік маыздылыы

ндіріс рдісінде бірнеше фирманы атысуы

німді затты трыда згерту ммкінсіздігі

она й персоналын жоспарлау (алай?)

Кадрлы саясат (не?)

она й персоналын дамыту (ашан?)

Кадрлы шаруашылы (немен?)

тапсырмалар

ралдар

Источник

Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамыту

Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамыту

1 Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамытуды теориялы негіздері.

1.1 зыреттілік ымына сипаттама.

1.2 азіргі кезе апаратты оыту технологиялары мен ралдарыны оушыларды апаратты зыреттілігін дамытудаы рлі.

1.3 Оушыларды тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге оытуда апаратты технологияларды олдануды маызы.

2 Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамытуды дістемелік негіздері.

2.1 Жоары сынып оушыларын киімді конструкциялау мен модельдеуге оыту мазмны.

2.2 Тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеу баыты бойынша оытылатын сабатар жйесі.

2.3 Тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін дамытуа апаратты технологияларды олдану ерекшеліктері.

Зерттеуді ккейкестілігі. Бгінгі апарат заманында ылым мен техниканы соы жетістіктерін олданатын ызмет крсету саласы рліні арта тсуіне байланысты елімізді бсекеге абілеттілігі, адам капиталы туралы мселесі кн тртібіне ойылуда. азіргі уаытта кптеген саяси жне мемлекеттік айраткерлер адамзат ркениетіні саталуы мен дамуыны кепілін білімнен креді, білім беруді баса да мемлекеттік дерістердегі басымдылыын мойындайды. Елбасымыз Н.. Назарбаев зіні азастан халына Жолдауында: «XXI асырда білімін дамыта алмаан елді тыырыа тірелері аны. Біз болашаты жоары технологиялы жне ылыми амтымды ндірістері шін мамандар орын алыптастыруда осы заманы білім беру жйесінсіз, рі алысты барлап, ауымды жааша ойлай білетін инновациялы экономика ра аламыз», – деп атап крсетеді [1].

азіргі тада білім беру леуметтік рылымны маызды элементтеріні біріне айналды. Адамны болашаы оны алан біліміне, ылыми таным абілеті мен белсенділігіне байланысты. оамдаы жоары арынды згерістер, айта рулар, экономиканы дамытудаы жаа стратегиялы бадар, Республикамызды уатты елдер атарына осылуа деген мтылысы ылым мен білім саласын лемдік дегейге ктеруде ойылатын талаптарды тбегейлі згертті. Сондытан бгінгі кні білімні р саласында біліктілігі жоары, зін, елін танытатын азаматты алыптастыру, зіретті тла, белсенді маман даярлау мселесі зекті, рі крделі болып отыр.

лемдік ркениет дерісіндегі білім ндылытарына деген сранысты артуы еліміздегі білім беру мазмны мен сапасын дамыту ажеттігілігін арттыруда. ылым мен білім дамуыны жаанды талаптарына орай, азастан Республикасы Президенті Н.. Назарбаев «. Заманауи прогресті мнін білуіміз керек. азіргі шынды мынадай: бгінгі мемлекет зіні интеллектуалды ресурстарымен бсекеге тсіп «Интеллектуалды лт – 2020» идеясыны масаты – жаа азастандытарды трбиелеу. Елді адам капиталы арылы бсекеге абілетті ету. Бсекені бастысы – білімні бсекесі. Бл шін біріншіден, білім жйесіні инновациялы дамуына жол ашу керек, екіншіден, электронды ызмет крсетуді жаа замана сйкестендіру керек», – деп атап крсетуіні зі де азіргі оамды дерісте тланы белсенділігін алыптастыру, бсекеге абілетті лт леуeтін арттыруды негізгі ндылыы білім сапасы болып табылады [2].

Бiлiм берудi апараттандыруды негiзгi масаты азастан Республикасында бiрттас бiлiмдiк апаратты ортаны ру болып табылады. Олай болса, бiлiм беру саласында жаа апаратты технологияны пайдалануа, азастан Республикасындаы апаратты кеiстiктi лемдiк бiлiм беру кеiстiгiмен сабатастыруа ммкiндiк бередi [3].

ХХ асырды ортасында апаратты деуді автоматтандыру ісіні ажеттілігі электронды техника мен технологияны арынды дамуына себепші болды. Апаратты оама кшу перспективалары леуметтік, ыты жне техникалы сипаттаы кптеген мселелерге озау салуда. Мысалы, ндірістік роботты пайдалану адамны атысуна бадарланан бгінгі технологияны толы згертуге келеді. Мндай технологияны жасау ісі басталып та кетті. Жаа оам мшесін з бетінше мір сруге дайындау да крт згерді. Оытуды жаа трлерін жасаудаы ізденіс жмыстары да басталып келеді.

азіргі кезде арнайы мектептер, гимназиялар, жоары оу орындары жеке пндерді тередетіп оытумен атар оу дерісін жааша оытуа негізделе бастаан.

Дстрлі оу теориясы мен іс-тжірибесіні азіргі кездегі білім саласы Апаратты технологияларды пайдалану ажеттілігін тудырады. Білім алушылырды абілетін дамыта алатын оу дерісін, сіресе з бетінше орындалатын жмысты йымдастыру, аыл-ой іс-рекетіні алыптасуына ыпал етуі керек.

XXI асырда апараттанан оам ажеттілігін анааттандыру шін білім беру саласында тмендегідей міндеттерді шешу кзделіп отыр: компьютерлік техниканы, интернет, компьютерлік желі, электронды жне телекоммуникациялы ралдарды, интерактивті ралдарды, электронды оулытарды оу рдісіне тиімді пайдалану арылы білім сапасын ктеру. Еліміздегі саяси, леуметтік-экономикалы згерістерге сай білім беруді апараттандыру баытында жргізіліп жатан жмыстар апараттандыруды мемлекеттік бадарламасына сйкес жзеге асырылуда. Білім беру жйесін апараттандыру білім беру шін лкен перспективалар ашады. Соы жылдары компьютерлік, телекоммуникациялы техника мен технологияларды оам міріндегі ролі мен орнында тбегейлі згерістер болды. Апаратты жне телекоммуникациялы технологияларды игеру азіргі заманда рбір жеке тла оу жне жазу абілеті сияты сапалармен бірге атара жне рбір адам шін ажетті шарта айналды. Апаратты технологияларды олданылуы азастан экономикасы шін маызды орына ие болып келе жатыр. Бгінгі білім саласында ала ойылып отыран басты масаттарды бірі – білімді апараттандыру, яни оу апаратын олдану шін тиімді ралдар мен ажетті ммкіншіліктер жасауды амтамасыз ету. Ол ммкіншіліктер атарында апараттанан оамны білім жйесін ашы жйе ретінде рап, отайландырып, орталытан алшатандырылан ркениетті ралдар негізінде жасау міндеті де бар.

Осыны брі оушыларды апаратты технологияларды олдана алу бойынша білімін алыптастыруа жеткілікті зейін аударуа ммкіндік беретін апаратты зыреттілігін дамыту дерісін жетілдіре тсу керек екендігін негіздейді.

Апаратты технологияларды олдану бойынша В.М. Монахов [4], Кукушин [5], Ю.С. Брановский [6], А.И. Бочкин [7], А.Л. Семенов [8], М.П. Шестакова [9], М.П. Концева [10], Хамзина Б. [11], Сайлибаева А. [12] жне т.б. ебектері бізді зерттеуіміз шін те маызды болды.

Зерттеулерге сйкес талдаулар крсеткендей,азіргі уаыта дейін оушыларды білімі мазмныны андай да бір дрежесін сипаттайтын ылыми ор жинаталан. Сонымен атар, арастырылып отыран мселе бойынша оушыларды апаратты зыреттілігін жааша технологиялар, соны ішінде апаратты технологияларкмегімен алыптастыруа даярлауды теориясы мен практикасын зерделеу жеткіліксіз арастырылан жне жалпы бл трыдаы дидактикалы мселе жеткілікті зерттелмеген.

Осындай басты леуметтік міндеттерді шешу діснамалы жне дидактикалы сипаттаы тмендегідей арама-айшылытардышешумен байланысты: оушыларды апаратты зыреттілігін жааша (апаратты) технология негізінде алыптастыруа даярлау ажеттілігі мен оны жйелі жзеге асыруды теориялы-діснамалы трыдан жеткілікті дегейде негізделмеуіні арасындаы; орта мектепте адамны ебек іс-рекет трлеріне байланысты оушыларды апаратты зыреттілігін жааша (апаратты) технология негізінде негізінде алыптастыру ажеттілігі жне оны жзеге асыруа ксіби даярлы дегейіні тмендігі арасындаы; оушыларды апаратты зыреттілігін жааша (апаратты) технология негізінде алыптастыру мазмныны ммкіндіктері мен оларды пайдалануа байланысты дістемені жеткіліксіздігі арасындаы айындалан арама-айшылытарзерттеуді мселесін теориялы жне дістемелік трыдан натылауа ммкіндік берді жне зерттеу жмысымызды таырыбын «Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамыту» деп тадауымыза негіз болды.

Зерттеуді ылыми жаалыы жне практикалы ндылыы:

1.Оушыларды апаратты зыреттілігін дамытуда жааша (апаратты) технология негізінде білім беру жйесінде олдануды негізгі мселелері айындалды.

2.Жоары сынып оушыларыны апаратты зыреттілігін дамытуда апаратты технология ралдарын олдануды дістемелік жолдары аныталды.

3.Оушыларды тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге апаратты технология ралдары негізінде дамытуды мазмны дістемелік трыдан негізделді.

4.Оушыларды тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге оытуда апаратты технология ралдарын олдануа негізделген дістемелі сыныстар берілді.

Зерттеу масаты: оушылара тігін бйымдарын оытуда апаратты зыреттіліктерін апаратты технологиялар ралдарын олдану арылы дамытуды теориялы трыдан негіздеу, ылыми-дістемелік амтамасыз ету жне оны практикалы негізінде тексеру.

1. Оытуды апаратты технологияларын білім беру жйесінде олдануды негізгі мселелерін айындау.

2.Жоары сынып оушыларын тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге оытуда апаратты технология ралдарын олдануды дістемелік жолдарын анытау.

3.Оушыларды тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге апаратты технология ралдары негізінде оытуды мазмнын дістемелік трыдан негіздеу.

4. Оушыларды тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге оытуда апаратты технология ралдарын олдануды тиімділігін тжірибелік негізде тексерістен ткізу.

Зерттеу нысаны: технологияа оыту дерісі.

Зерттеу жмысыны теориялы жне діснамалы негізі болып, жааша (апаратты) оыту теориялары, «зырлылы», «зыреттілік», «білім беру мазмны», «апаратты технология» ымдарыны мнін ашып крсететін жне оларды білім беру мазмнын дамытуа ыпалыны педагогикалы-психологиялы тжырымдары мен станымдары саналады.

Зерттеуді практикалы базасы. №75 мектеп.

1 Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамытуды теориялы негіздері

1.1 зыреттілік ымына сипаттама

Елімізді саяси, экономикалы, мдени, оамды міріндегі згерістерге сай жоары оу орындарыны лкен жауапкершілікті сезініп, ксіби білікті, з ісіні шебері, бсекеге абілетті, ке ауымды, жан-жаты дамыан маман дайындауа мтылуы, зіні леуметтік-экономикалы жне рухани дамуыны мазмны мен сипаттарыны згеруіне жне ебек сапасына талапты жоарылауына байланысты з ісін жетік білетін, ксіби білігі мол мамандарды ажет етеді.

зіреттілік бірінші орына білімгерді апаратты сауаттылыын емес, оны мселені дрыс шеше білу асиетін ала ояды. Малім оам талабына сай зін-зі здіксіз трбиелеп отыратын, оршаан ортамен, адамдармен, балалармен, арым-атынаса тез тсе алатын, йымдастырушылы абілеті жоары, тжірибесі мол, т.б. асиеттерді жинатаанда ана оны бойынан ксіби зыреттілігі аны байалып трады.

зыреттілік – крделі де кпырлы категория. Бл философияда, педагогикада, психологияда, леуметтануда, ксіби білім беруді теориясы мен
дістемесінде акмеологияда, андрогогикада, ебек психологиясында т.б. гуманитарлы ылымдарда р ырынан арастырылып зерттелуде.

зыреттілікті сипаты андай? Деген сраа жауап іздейтін болса, кейбір сздіктерді зыреттілікке белгілі бір зат, былыс жнінде пайымдауа, салматы да беделді пікір айтуа ммкіндік беретін білімді игеру ретінде тсіндірілген. Ал, азір зыреттілік дербес жне жауаптылыпен рекет етуге белгілі бір жмысты орындауа абілеттілік пен икемділікті мегеруге жол ашатын психологиялы ахуал, психикалы сапаларды осылымы ретінде белгіленіп жр.

зыреттілікті бар-жоын адам ебегіні нтижесіне арап
пайымдау ажет. зыреттілікті алыптастыру жеке шыармашылы абілетті дамытуды, педагогикалы инновацияларды дрыс абылдауы, кнделікті згеріп жататын педагогикалы ортаа тез бейімделуді ажет етеді.

Кейінгі кезде зыреттілікті таы бір трі туралы орынды айтылып жр. Ол — адамны кенет болан иын жадайда жмыс істеуге дайындыын білдіретін «экстремалды ксіби зыреттілік». Осыны мегерген жне психологиялы сапасы осыан жуы адамдар, басалара араанда, ксібін ауыстыруа, айта йренуге дайын болады, ондайлара жмыссызды аупі кп тнбейді.

зыреттілік, бізді тсінігімізде, жеке тланы теориялы білімі мен практикалы тжірибесіне сай белгілі бір міндеттерді орындауа дайындыы жне абілеті.

зыреттілік теориясыны негізін алаушы алымдарды бірі Н.С.Розов зыреттілікті екі жаты ырын сынан. Бірінші жаына танымды жне практикалы жаалы енгізуді (инновация) ассимиляциялау ммкіндігімен, екінші жаын — білім беру жйелеріні р трі, тип, профилі сатыларына ойылатын білім талаптарын анытау ммкіндігімен байланыстырады.

Авторды пікірінше, зыреттілікті мынадай ырлары бар:

  • мндік аспект, нерлым жалпы мдени контекстегі ахуалды
    жете тсінуді дегейін крсетеді: бл контексті аясына осы
    сияты ахуалды баалау, оны ыну мен оан деген арым-атынас
    кіреді;
  • проблемалы-практикалы аспект, бл – осы бір жадайда
    ахуалды айындай білуді масат, міндет, нормаларын ала ою
    мен орындау тиімділігіні ажеттілігін сипаттайды;
  • коммуникативтік (атысымды) аспект, бл – осы тріздес
    ахуалдаы атысымны жне адамны осындай жадайа атысын
    жне зара ыкпал жасауа тиісті мдени лгі дегейін амтамасыз етеді [13].

Белгілі алым Б.С. Гершунский ксібизыреттілікті жеке тланы онтогенетикалы дамуы контексінде арастырады. Олар р адам зіні жаа білім дегейіне біртіндеп ктерілу барысы мен нтижесінде жеке тла ретінде алыптасу жолына жетеді деген длелдер келтіреді.

алым тланы білім дегейлеріні келесідей басыштарын сынады:

арапайым жне функционалды сауаттылы;

Б.С.Гершунский мен А.Г.Асмоловты ындыруынша, мны шінші басышы оам мен жеке тла шін ксіби маызды сапаларды алыптасуымен байланысты. Бл сапалар ебекті наты бір трінде адама з жолын адаспай табуа ммкіндік береді, ебекті оамды ажетті блінісіне жне белгілі бір біліктілік пен профиль ызметкеріні нерлым німді жне бсекеге абілетті трде ызмет етуін ынталандыруды нарыты механизміне сйкес келеді деген орытынды жасаан [14].

Болаша мамандарды ксіби зыреттілігі ымыны мнін, ксіби зыреттілігіні араатынасын зерттеуші алым Б.Кенжебеков келесідей сурет арылы бейнелеген (Сурет 1).

Сурет 1. Оушыны апартты зыреттілігіні араатынасы

Келесі бір ылыми зерттеулерде зыреттілікті коммуникативтік, апаратты, регулятивтік жне интеллектуалды-педагогикалы зыреттілік ретінде арастырады.

Педагогты коммуникативтік зыреттілігі – ксіби интегративтік асиет, оны негізгі бліктеріне эмоционалды тратылы (икемділікпен байланысты); экстраверсия (таайындалан дегейі мен эффективті жетекшілікті крсетеді); тікелей жне айтарымды байланысты штастыру ммкіншілігі; тілдік білімі; тыдай білу абілеті; марапаттай білуі; сыпайылылы; жалпы абілеті жатады.

Коммуникативтік зыреттілік – біріншіден, жеке тланы дамуы мен зіндік дамуы дерісіндегі малімні жеке тлалы асиеті; екіншіден, стазды педагогикалы арым-атынасты масаты, тйіні, рылымы, ралы, ерекшелігі туралы хабардарлыыны крсеткіші; ажетті технологиялы дегейін мегеруі; маманны жеке психологиялы сапасы; коммуникативтік іс-рекетін рдайым жетілдіріп труа тырысуы; негізгі ндылы ретінде жеке адамны тласына бейімделе білу, “бадар ету”, сонымен атар педагогикалы арым-атынас кезінде туындайтын міндеттерге шыармашылы трыда еш иындысыз шешім таба білу абілеті.

Апаратты зыреттілік зі туралы оушылар мен оларды ата-аналарыны, баса стаздарды жмыс тжірибесі жнінде апаратты білу млшерін амтиды.

Регулятивтік зыреттілік оытушыны з іс-рекетін басара білу ммкіншілігін білдіреді. Оан масаттылы, жоспарлау, траты белсенділік пен зін крсете білуі, рефлексия, іс-рекетіні баасы енеді. Іс-рекетті негізгі факторы – ізгілік, ндылы болып табылады.

Интеллектуалды зыреттілік талдау, синтез, салыстыру, орытындылау, натылау сияты арастыра білуді кешені, аналогия, иял, ойлау абілетіні икемділігі мен сындылыы ретіндегі зердені асиеті трінде арастыруа болады.

оамды-саяси даярлы болаша малімдерді оршаан дниені, табиатты, оамды мірді былыстарын тану діснамасына, леуметтік-экономикалы даму мселелерін пайымдау, талдау, маыздысын ажырата білуге, адамдармен арым-атынастаы жоары мдениеттілікке йренуге ммкіндік береді.

Нтижеге баытталан білім моделі мен басаруды жаа парадигмасы аясында жекелеген ымдар мен нормаларды жне тиімді педагогикалы технологияларды мегеру шін педагогтарды ксіби мдениетін дамытуа баытталады.

азіргі білім беру парадигмасы «білікті адама» баытталан білімнен «мдениет адамына» баытталан білімге кшуді кздейді. Бл білім беру жааша йымдастыру – оны философиялы, психологиялы, педагогикалы негіздерін, теориясы мен тжірибесін тереірек айта арауды ажет етеді.

Бгінгі кні зерттеуімізде арастырылып отыран мселені теориялы-діснамалы негізін длелдеу масатында ылыми ебектерге талдау жасап, «зыреттілік», «апаратты зыреттілік» ымдарыны зара байланысына, анытамаларына, растырылан жйелеріне мазмнды сипаттама беру ажеттілігі туындайды.

«зырлы» сзі «зыр» сзінен алынан туынды сз екендігіне баса назар аударамыз. Бл туралы аза тілі терминдеріні салалы ылыми тсіндірме сздігінде: «зыр (компетенция) – жалпы аланда айсыбір тапсырманы орындауа абілеттілік немесе бір нрсені жасау» деп берілген [15]. Ал азастан лтты энциклопедиясында «зырет (компетенция)» – наты органны не лауазымды тланы за жзінде белгіленген кілеттіліктеріні, ытары мен міндеттеріні жиынтыы деп крсетілген [16]. Латын тілінен аударанда (competentia – діл, дрыс орытынды; competere – дегеніне жету, сйкес келу, жаын келу) «зырлы – з ісін жетік білу, танымы мол, тжірибелі» деген маынаны білдіреді. Белгілі бір саладаы зырлыты мегерген тла з саласына сйкес білім мен біліктілікпен аруланан андай да бір негізі бар ой-тжырым жасайтын жне тиімді рекет ете алатын адамды есептеуге болады. Енді осы ымдарды мнін тереірек талдайтын болса, онда «зыр» – тланы белгілі бір пндер шеберіне атысты білімі, біліктілігі, дадысы мен іс-рекеттері тсіліні зара байланысан сапаларыны жиынтыы, ал «зырлы»–адамны іс-рекеті саласына сай зырлытарды мегеруі. Бл екі ымды керек болан жадайда бліп арастырады. Мысалы, зырлы оушылар дайындыына алдын-ала ойылатын талаптарды, ал зыреттілік оларды алыптасан тлалы сапасын жне белгілі бір саладаы іс-рекетке атысты жинаталан тжірибесін айтады.

аза тілі сздігінде «зыр (компетенция)» ымыны мн-маынасын анытауа баытталан мселелер ылыми-дістемелік басылымдарда, білім саясатын анытайтын жаттарда жне леуметтік, философиялы, психологиялы, педагогикалы дебиеттерде жиі олданылатынына кз жеткіздік 18. Бл осы ымны жалпы білім берудегі жйелілік-практикалы ызметімен байланысты. Дстрлі оыту дістемесінде «зырлы» жаа ым емес. Мселен, лингвистикалы зырлыты орыс тілін оыту дістемесіні мамандары пайдаланса, ал филология мен информатика сабатарында «коммуникативтік зырлы» ымы жиі олданылады.

Егер отанды дебиеттерде зырлы ымы жоарыдаыдай тжырымдалса, «Ресейді мектептегі білімді модернизациялау стратегиясында» білім мазмны – рылымы бойынша адамны мдениетіне теестірілген, изоморфты, педагогикалы трыдан бейімделген, тланы ксіби тжірибесі ретінде арастырылады. Ол негізгі трт элементтен трады: танымды ызмет тжірибесі, ызметті белгілі амалдарын жзеге асыру тжірибесі, шыармашылы ызмет тжірибесі, эмоциялы-ндылы атынастар жасау тжірибесі. Осы трт трпатты тжірибені мегеру оушыларда рекет етуді крделі мдениеттілікке сиымды абілеттерін алыптастырады. Бл абілеттер зыреттілік деп аталады [21].

Соы жылдары білім беруді жаа баытына атысты Еуропа Кеесіні сыныстарына сйкес зыр ымына кп мн беріліп жр. Соан сйкес ылыми дебиеттерде зырлы тсінігіне ртрлі баытта анытамалар берілген. Шетел тіліні сздігінде «зыр», «зырет» (XVIII ас. соында) – «андай да бір мекеме, мемлекет органыны немесе лауазымды тланы зырындаы іс-рекеттері. Сот зырлыы. Шыындарды баылау мені зырыма жатады. Бл шешім кімшілікті зырында» деп тсінік берген. Ал XIX асыр ортасында «зырет» – адамны жасы апараттандырылан, ксіби таламы бар, істі мнісін білетін сратардан трады. Біреуді зырында болу. Бл оны зырында. Шешімді жылдам абылдауда оны бл мселедегі зыреттілігі атты сер етті.

Мысалы, философиялы энциклопедиялы сздігінде зырлы «компетенция» — сзіні француз (competence – зыретті, хабардар), латын (competentia – діл, дрыс орытынды; competere – дегеніне жету, сйкес келу, жаын келу) тілінен келгендігін, мбебапты трыда олданылатын термин екендігі крсетілген. з саласына сйкес білім мен біліктілікпен аруланан, негізді ой-тжырым жасайтын жне тиімді рекет ете алатын адамды белгілі бір саладаы зыреттіліктерді мегерген деп есептеуге болады [22].

«зыреттілік (компетентный) (XIX асыр ортасында) – зырлыы алыптасан – біреуге атысты немесе андай да бір істерге байланысты белгіленген кілеттіліктеріні ытары мен міндеттерін жетік біледі. зырлы органдар. зырлы органдарды хабардар ету. «Біз мражайды зырлы сарапшыларын шаыруа тырысты».

«зырлы» жне «зыр» ымдары абстрактілік пен натылы диалектикалы категорияларыны араатынасы, яни зыр – бл жзеге асырылан зырлы, іс-рекеттегі зырлыы. Осылайша тсіндірілетін зырлытар негізгі немесе тырлы жне осымша немесе ксіби болып блінуі ммкін. Білім беруде тланы негізгі зырлытарын алыптастыруа жне дамытуа баытталуы оны йымдастырудаы зырлы баытын айындады жне ол азіргі білім жйесіні діснамасында наты білімділік технологияларыны негізі ретінде танылып отыр. Бл айтылан Ресейлік «тжырымдамаа» В.В. Краевский мен И.Я. Лернер жне баса зерттеушілер орытып шыаран тжырымдар негіз боланын креміз [23].

зырлыты ылыми-теориялы негізде зерттеу жмыстары Л.А.Петровскаядан, ал жалпы білім беру саласын зырлы трыдан зерттеу И.А. Зимняя ебектерінен басталаны белгілі [24].

Білімдік парадигманы згертуді немесе одан шыуды жаа моделдерін

В.С. Леднев пен М.С. Каган сынады. Оларды пікірінше білім мазмныны негізі ылыми пндік сала емес, адам ызметі болуы тиіс. Оны трлеріне тжірибелік айта рушылы, танымды, коммуникативтік, ндылы бадарлы жне кркемдік-эстетикалы зырлытарды жатызуа болады [25].

зырлы трыда арастыру дегенде, бірінші орына оушыларды алан ылыми хабардарлыы емес, мселені шешудегі біліктілігі труы тиіс. Мндай жадайлар: біріншіден, оршаан ортадаы былыстарды танып білу мен тсіндіруде; екіншіден, азіргі заманы техника мен технологияларды мегеруде; шіншіден, адамдармен арым-атынаста, этикалы нормаларда, зіні іс-рекетін баалауда; тртіншіден, отбасы мшесі, сатып алушы, крермен, ала трыны сияты кнделікті мірде кездесетін леуметтік рлдерін орындауда; бесіншіден, ыты жне кімшілік рылымдарда, талап-тілегін білдіруде жне эстетикалы трыда баа беруде; алтыншыдан, маманды тадауда, зіні ксіптік оу орнына тсуге дайындыын анытауда, ебек рыногын бадарлауда, зіні мірдегі орнын, мір сру мраты мен стилін, келіспеушілікті шешу амалдарын табу сияты кптеген тікелей зіне байланысты мселелерді шешуде пайда болады. Осы трыдан араанда зырлы ымын кезедік сол заманы оу парадигмасы мен леуметтік тапсырысына сйкес олдананын креміз (Кесте 1).

азастанды алымдар зырлы ымына сас ымдара здеріні тсінігін береді. С.М. дайлов «абілеттілік – белгілі бір арекетті нтижелі орындайтындай тланы жеке дара ерекшелігі [26]. Ол арекетті жылдам, траты, сапалы орындауды діс-тсілдерімен сипатталады. Оны жоары дегейі-творчествалы, талантты, дарындылы, данышпандыпен жне бсекелестікпен ерекшеленеді» десе, М.М. Жадрина «біліктілік – білім жйесіні соы нтижесі оушыны жеке пндер бойынша алан білім, білік дадылары емес, оларды пайдалану арылы алыптасып, дамитын мірлік дадылар, зырлытар» деп, ал Л.Т. ожамклова «леуметтік икемділік – леуметтік мртебелер жйесінде адамны жадайыны згеруіне байланысты леуметтік стратификациялар механизмі» деп икемділікті зырлы ымына жаын тланы іс-рекеті ретінде арастырады [27].

Кесте 1 – зырлы ымына сас ымдарды зара байланысан дамуы

Білімді практикада олдану, саналы трде белгілі бір іс-рекетті орындау абілеті

р трлі тіршілік рекетіндегі мселелерді шешуде зіні абылдаан леуметтік тжірибесін пайдалана білу абілеттілігі.

Еріктілікті, ылытар мен рекеттерді белгілейді, ттас тланы моралды бейнесін айындайтын мінез-лы аидаларына айналады

зара жарыс; біреуден озу масаты кзделген талас, тайталасу, ерегісу, бсекелесу.

Білімні интеллектуалды жне дадылы рамын біріктіреді; табии интегративке ие нтижеден растырылан; білімні мазмнды тсіндіру идеологиясы орныан когнитивті, операциялы-технологиялы, мотивациялы, этикалы, леуметтік жне тртіптік рамасы.

леуметтік инстинкті е жоары дегейі, тзімділік – адамны леуметтік мірдегі, трмыс тіршілігіндегі р трлі дерістерге, оамдаы р трлі айшылытара барынша сабырлы жне орныты арым-атынасы. Кез-келген оамдаы тере маынадаы Толеранттылы ішкі ттастыты ныайта тсетін маызды былыстарды атарына жатады.

Жоарыдаы айтылан теориялы идеялара сйене отырып, зыреттілік ымына келесідей анытама берілді: зыреттілік – алан білімін пайдалана білу абілеті; ксіби мамандыына атысты абілеттер мен шеберліктерін мегере білу; леуметтік даму дегейіне сйкес келетін жне оршаан ортаны сер ету факторларына ттеп бере алатын тланы интегративті асиеттер жиынтыы.

Энциклопедиялы сздіктерге жасалан талдау крсеткендей, зыреттілік феноменіні мндік ерекшелігін тсінуде индивидті, субъектіні біліктілігі, айсыбір тапсырманы орындауа деген абілеттілік деп тсіндіріледі. Сонымен атар «зыреттілік» ымдары психологиялы, педагогикалы сздіктерде трліше тсіндіріледі. Онда зіне деген сенімділік, дрменсіздік сезіміні жотыы, ала ойан масаттара жету жолындаы иындытара назар аударуы, здігімен оуа дайындыы жне абілеттілігі, табандылыы, шешім абылдай алу абілеті, иын мселелерді шешуге дайындыы, жеке жауапкершілігі сияты ымдар амтылан. Жоарыдаы сздіктердегі тсініктемелерді негізге ала отырып, мынадай тжырыма келеміз: зыреттілік:

1) белгілі бір дегейдегі крделі тапсырмалар мен мселелерді шешімін табуда тланы білім, білік жне тжірибесіні сйкес келуі;

2) наты міндеттерді орындауда здігімен жне жауапкершілікпен рекет етуге ммкіндік беретін абілеттілік пен біліктілігі;

3) жинаталан білім, біліктерін зекті ете білу абілеті мен оны зіні мірлік жадайында олдана білуі. Сонда зыреттілік – оушыны рекет тсілдерін жан-жаты игеруінен крінетін білім нтижесі. зыреттілікті мні зерттеу мселесінде олданылатын тырлара байланысты да згеріп отырады.Аксиологиялы тыр бойынша бірінші орында зыреттілікті тлалы сапа, абілеттілік т.б. деп тсіндіреді. Іс-рекеттік тыр бойынша белгілі бір рекет трлерін жзеге асыруда тланы здігімен орындай алу ммкіндіктерін амтамасыз етуде зыреттілікті біліктілік жиынтыы секілді ырларын бірінші орына шыаруа ммкіндік береді. Жйелілік тыр бойынша кешенді мегерілген білім, білік, дадылара негізделген білік жне абілеттіліктерді талдау, белгілі міндеттерді шешуге сйкес келетін зыреттілікті лайыты жйелі ырларын білдіреді.

«зыреттілік» ымы психология ылымында андай да бір салада топты, тланы жетістігі ментабыстылыыретінде арастырылады.

Л.Хьелл, Д.Зиглерді анытамасы бойынша, зыреттілік – бл психологиялы сапа ретінде тланы адама оршаан ортамен зара рекеттестікке тсуде зіні абілетін мойындайтын, зіні сезімінен бастап зіндік табыстылыын жне пайдалылыын, сенімділігі мен кш-жігерін білдіреді [28]. Бл ымны жалпы маынасын істі мн-жайын тсініп рекет етуі деп тсінуге болады. М. Кэрст бдан да натыра анытама беріп, оны бес трлі тсілін бліп крсете келе, тланы мселені шешуге сйкестігі, тлалы асиеттерді жне абілетіні жиынтыы деп тжырымдаан.

Психология ылымында «зыреттілік» ымына атысты наты алыптасан іс-рекетті жзеге асыруда білім, білік, дадыны жиынтыын амтиды (А.Н.Журавлев, Н.Ф.Талызина, Р.К.Шакурова жне т.б.) деп тсіндіріледі. Олай болса, психология ылымында «зыреттілік» танымды, пндік-практикалы жне жеке зіндік тжірибелер жиынтыы ретінде аныталан. Жас ерекшелігіне арай балаларды зыреттілігі ткен кезедегі психикалы дегейіне, мдени-тарихи, этникалы жне леуметтік-экономикалы формаларды сер ету дрежесіне тікелей байланысты болады. Осылайша, бастауыш сынып оушыларыны психологиялы ерекшелігі коммуникативтік зыреттілікті алыптастыру ммкіндігімен аныталады. Білім беруді жаарту негіздеріні бірі ретінде зыреттілік трыдан келуді жатаушылар ктілетін нтижелер тжырымдамасын сынуда. Бл трыдаы кзарасты Б.Д. Эльконин «зыреттілік» ымы тек танымды (когнитивтік) жне технологиялы раушы ана емес рі мотивациялы, леуметтік жне мінез-лыты, яни оыту нтижелерін (білім, білік, дады), ндылы бадар жйелерін амтиды деген [29]. Психологиялы кзарастарды орыта келе, леуметтік-мдени ортада алыптасан зыреттілік білім жне мінез-лы нормасы, олара атынасы, білімін тжірибеде жзеге асыра алу біліктілігі деп тйіндейміз.

«зыреттілік» ымы дстрлі педагогикалы зерттеулерде ксіби зыреттілік немесе маман зырлылыы ымдарымен атар олданылып келді. Ал азіргі зерттеу жмыстарында «зыреттілік» тек маман біліктілігі мен мамандыа ана атысты емес, сонымен бірге апаратты, леуметтік, мселені шешу, коммуникативтік зыреттіліктері зерттеу пніне айналуда. «зыреттілік» ымыны таы бір маызды жаына тоталар болса, ол тек з ксібін жетік білетіндерге немесе лкен адамдара ана олданылатын мінездеме емес, сонымен атар мектеп оушыларына, студенттерге, тіпті мектепке дейінгі жастаы балалара да берілетін мінез-лы сапасы болып табылады. лемдік педагогика ылымында зыреттілік білім сапасыны лшемі ретінде алынан.

«зыреттілік» ымы педагогика ылымында, соы уаытта сан трлі тсіндіріліп келеді. С.Е.Шишов, И.Агаповты ылыми зерттеулерінде «зыреттілік» ымдары жеке тланы білімі мен тжірибесі, іс-рекетке даярлыы жне жалпы абілеттілігі, тланы оу-танымды деріске здігімен атысуы жне оны ебек рекетіні нтижеге баытталуы ретінде аныталса [30], А.В.Хуторскойді пікірінше, зыреттілік жеке тланы зара байланысты сапаларыны йлесімін крайды. В.Н. Шамовты айтуынша, зыреттілік аиатты аясындаы білім, білік, тжірибе, саналы бадар жиынтыы [31]. Біратар ебектерде оны ксіби ебек нтижелігін анытайтын білім мен біліктілікті жиынтыы, ксіби жне жалпы мдени крсеткіштерді бірлігі трысынан арастыран. И.А. Зимняяны крсетуінше, білім алу нтижесінде траталан, білім мен тжірибеге негізделген жеке тланы рекет жасауа дайындыы жне осыан орай, жалпы абілеттері – оны зыреттілігі [32].

зыреттілікті негізі білім, білік, дады болып табылып, практикалы іс-рекет нтижесінде тлалы сапа алыптасады. Сол себепті педагогикалы ебектерді талдай отырып мынадай орытындылар шыаруа болады:

1. зыреттілікті трлерін те кп деп жорамалдауа болады, біра наты трлері лі жйеленбеген. Адамны іс-рекеті анша болса, зыреттілікті де трлері соншалы кп болары сзсіз. Кп жадайда ксіби зыреттілік жне ксіби емес зыреттілік деп блінуі ммкін (апаратты, коммуникативтік, леуметтік т.б.).

2. зыреттілікті жас ерекшелігі шегін анытауда иындытар туындайды. азіргі зерттеушілер маман ретінде зыреттілікті мектепке дейінгі балалар мен бастауыш сынып жасындаы балаларды маызды мселесі ретінде арастыруда. азіргі тада зыреттілікті тланы крделі мдени жиынты іс-рекеті трлерін жзеге асырудаы абілеттілігі деп тсінуге болады.

3. Тланы ойылан масаттара жету шін ішкі жне сырты ресурс-тарды тиімді іске асыруа дайындыы. Сырты ресурстара білім, білік, дады, ндылытар жатады.

Талдау крсеткендей, зыретілікті крсетілген біріншi жагы зыреттілікті стандартты емес (тосын) жагдайды жзеге асыруга дайын болуды индикаторы ретінде ic-рекет етсе, екінші жагы оны е аз деген, ажетті дегейде ойылатын талаптарды белгілеуді айнар кзі болып табылады. Демек, бл екі жаты ic жзінде зыреттілік крсеткішіні тмен дегейіні диапазонын айындайды.

Н.С.Розовты пікірінше, зыреттілікті мынадай кырлары бар:

— мдени аспект, негрлым жалпы мдени контекстен ахуалды жете тсінуді сйкесігін крсететді: бл контекст аясына осы сияты ахуалды багалау, оны ыну мен оан деген арым-катынас;

проблемалы-практикалы аспект, бл — осы бip жадайда
ахуалды айындай білуді масат, міндет, нормаларды ала ою
мен орындау тиімділігіні бара-барлыын сипаттайды;

коммуникативтік (атысымды) аспект, бл — осы тріздс
ахуалдаы атысымны жне адамны осындай жадайа атысын
жне зара ыпал жасауа тиісті мдени лгі дегейіні сйкестігін амтамасыз етеді.

Сонымен бірге, кріп отыранымыздай, алыптасатын зыреттілік з кезегінде оушы тласыны алыптасуын толытырады.

1.2 азіргі кезе апаратты оыту технологиялары мен ралдарыны оушыларды апаратты зыреттілігін дамытудаы рлі

азастан Республикасыны «Білім туралы» Заында: «Білім беру жйесіні басты міндеті – лтты жне азаматты ндылытар мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды алыптастыруа жне ксіби шыдауа баытталан білім алу шін ажетті жадайлар жасау, оытуды жаа технологияларын енгізу, білім беруді апараттандыру, халыаралы аламды коммуникациялы желіге шыу» — делінген [33].

Осыан орай бгінгі стаздарды алдында оушыа білім, білік, дадыларын игертіп ана оймай, абылдауын, ойлауын, иялын, сезімдерін, яни жан-жаты, азат, шыармашыл, з бетімен жмыс жасай білетін, бсекеге абілетті жеке тланы дамыту міндеттері тр.

Жалпы білім беруді масаты – тере білімні, ксіби дадыларды негізінде еркін бадарлай білуге, зін-зі дамытудаы адамгершілік трысынан жауапты шешімдерді абылдауа абілетті жеке тланы алыптастыру, апаратты технологияны тере мегерген, жылдам згеріп жататын бгінгі замана лайыты, жаашыл тланы алыптастыру.

Апараттандыру – бл апаратты ресурстарды алыптастыру жне тиімді пайдалану негізінде мемлекеттік басару органдары мен азаматтарды апаратты ажеттіліктерін анааттандыруа олайлы жадай ру. Апараты технологияларды даму арындылыы соншалыты жылдам, тіпті кез-келген жаа нрсе мен жаалы пайда болып лгермей, рбір йге жетіп жатады. Білім беру мекемелерін компьютерлік техникалармен жабдытау мселесі соына дейін толы шешілген жо, кн тртібінде азіргі уаытта баса мселе тр — ол компьютерлік техниканы алай дрыс пайдалану керек деген мселе. Бгінгі тада бізді мемлекетімізді негізгі тжырымдамасы ркениет дамуыны жаа тарихи фазасынан рылан апаратты оам ру курсы ола алынды. Оны негізі – апарат жне білім.

Оытуды компьютерлендіруді негізін леуметтік деріс ретіндегі екі баыт райды: білім беру ісін компьютерлендіру жне оыту ісін компьютерлендіру. Оыту ісін компьютерлендіру компьютерді олдануды тікелей оыту ісімен байланысты саласын ана амтиды. Бл жадайда компьютерді пайдалану кеістігі аса клемді оыту сабатары, оушыларды тестілеу, біліміне баылау жасау, ойын сабатарын жне т.б. амтиды.

азіргі кезде оытуды компьютерлендіруде атарылатын міндеттері, компьютерге берілетін іс-рекеттер трысынан арастыру сипаты наты крініс таба бастады (Н.Ф. Талызина, Т.В. Габай, 1977) [34]. Оу дерісінде компьютер зерттеп, танып-білу нысаны да, оыту нысаны да бола алады, яни оытуды компьютерлендіруді екі баыты болуы ммкін. Бірінші жадайда, білімді, шеберлікті жне дадыны мегеру компьютерді ммкіндіктерін танып-білуге, сонымен бірге оны ртрлі мселелерді шешуге пайдалануа, баса сзбен айтанда, компьютерлік сауаттылыа ол жеткізуге ммкіндік береді. Ал екінші жадайда, компьютер оытуды прменділігін арттыруды кшті ралы болып табылады (Е.И. Машбиц) [35].

Оу ызметін басару міндетін атаруда – компьютерді пайдалану оыту ралы ретінде зіндік мнге ие болып саналады. Компьютерді мегертуді екі трін ерекше атап крсетуге болады. Біріншіден, оушыларды компьютермен тікелей арым-атынас жасауы аса маызды. Бл жадайда компьютер білім алушыны оан жктейтін тапсырмаларын млтіксіз орындайды, оны дрыс жзеге асырылуын баалайды жне ажет болан кезде, тиісті кмек крсете алады. Мнда мегеру ісі малімні кмегінсіз жреді, компьютерді мегерту бадарламаларыны жетілдірілмеуі салдарынан берілген тапсырмаларды дрыс орындауа ммкіндігі болмай алан жадайда ана оушы стазды кмегіне жгінеді.

Ал екінші жадайда мегерту ісі компьютермен оушыны емес, педагогті арым-атынас жасауы арылы жзеге асырылады. Компьютер оушыа оу дерісін басаруа кмектеседі, мысалы, оушы орындаан тапсырмаларда жіберілген ателерді жне оан жмсалан уаытты ескере отырып, баылау тапсырмаларыны орындалу нтижелерін шыарып береді. Мндай мліметтер барынша жинаталып, бірдей тапсырмаларды ртрлі оушыларды алай орындаанын немесе бір оушыны белгілі бір уаыт аралыындаы нтижелерін салыстыра отырып, анытап бере алады.

Кптеген мамандар компьютерді оыту технологиясына елеулі трде згерістер енгізуге ммкіндік беретін оытуды аса уатты ралы деп арастырады, атап айтанда:

— ол оу апараттарын сыну ммкіндіктерін анарлым кеейтеді. ызметті наты жадайы мультимедиа ралдарын: тр мен тсті, сызба-графиканы, видеобейнені, анимацияны, дыбысты пайдалану нтижесінде айта жасалуы ммкін;

— ол білімді мегеруге трткі болатын себептерін кшейтуге ммкіндік береді. Оыту себептеріне компьютермен жмыс істеуді жаашылдыы, оытуды серлілігі, оу тапсырмаларын оларды крделілігі бойынша реттеп отыруа ммкіндік беру, тапсырмаларды шешу дерісіне кмек беру пайдалы трде сер етеді;

— ол оушыларды оу дерісіне белсене атысуа тарта тседі. алыптасан дстрлі оыту дерісінде кп жадайда барлы оушыларды оу дерісне белсенді трде атыстырылуы амтамасыз етілмейді;

— олданылатын оу жаттыуларыны жинаы анарлым кеейе тседі; кп жадайда тапсырмаларды орындау, жаттыуларды шешу дерісін басаруа олдау крсету жасара тседі;

— компьютер оушыларды іс-рекеттеріне жасалатын баылауды сапасын тбірімен згертуге ммкіндік береді, бл орайда, оыту дерісін басаруды икемді жргізуді амтамасыз етеді;

— ол оушыларды бойында з іс-рекеттеріне баылау жасап отыру дадысын алыптастыруа ммкіндік береді, компьютер оушыларды з жмысыны нтижелерін наты крнектіліктер трінде круіне жадай жасайды.

Бл жнінде А.П. Ершов з ебегінде [36] дербес компьютерді мынадай педагогикалы ммкіндіктерін атап крсетті:

— компьютер оу дерісін нтижелі жргізуге ммкіндік беретін барынша дл техникалы рал-жабды болып табылады;

— компьютер зі крсететін кмек пен оан тапсырма беру шарттарын белсенді трде штастыра білген сенімді ріптес бола отырып, оушыны белсенділігін арттырып, оны барынша ынталандыра тседі;

— компьютер – оу дерісіні жаттыу кезеін баылау шін керемет рал болып табылады;

— компьютер жмысыны ішкі орнытылыы «ойын ережелерін» сатаудаы тратылыы, осы асиеттеріні аталан ережелерді танып-білудегі аидамен штасып жатуы оу дерісіні танымды сипатын арттыра тседі, оны интеллектуалды жне логикалы дрежесін кшейтуге септігін тигізеді;

— компьютерді визуалды жне баса да крделі бейнелерді руа ммкіндігіні кп болуы оу дерісіні апаратты арналарыны ткізгіштік асиетін елеулі трде жасарта тседі;

— компьютер оу дерісіне елеулі трдегі жаа танымды ралдарды енгізуге ммкіндік береді, атап айтанда, сараптама жйелеріні кмегімен есептеу эксперименттерін жргізуге, есептерді шешуге, алгоритмдерді растыруа жне білім-таным орларын толытыруа жол ашады;

— ылыми-техникалы ткерісті жетекші жне жалпы баралы ралына айнала отырып, компьютер оу дерісіне енуіні зімен-а білім беру саласыны наты, шынайы мірмен тыыз жаындастыра тседі;

— аыр аяында, мбебаптылыы мен бадарламалана алатын асиеттері, оны кптеген масаттарда пайдалануа болатындыы кп жадайларда оытуды техникалы рал-жабдытарыны нын ысартуа кмектеседі, яни заттарды пайдалану арылы сынатар жасау, зертханалы жмыстар жргізу сияты іс-шаралара шыын жмсауды болдырмайды жне компьютерді бір рет ана емес, бірнеше рет олдана отырып, арзан бадарламалы ондырылар жасауды амтамасыз етеді.

Кез-келген рал-жабдытар сияты, компьютерді кмегімен оыту ісіні артышылытарымен бірге кемшіліктері де бар. Бл орайда, белгілі бір компьютерлік оыту жйелерін жасаушыларды тжірибесіздігінен туындайтын кемшіліктерді наты ажырата алуа тиіспіз. Мндай кемшіліктерге компьютерлік оыту бадарламаларыны дидактикалы аидаларды ескермей жасалуы, компьютерді кш-уатты ммкіндіктеріні толыымен пайдаланылмауы, сондай-а, компьютерді техникалы жйе ретіндегі зіндік табиатынан туындайтын олылытарды жатызуа болады.

Сол себепті компьютерді мегерту дерісінде пайдалану ісіне арсылы білдіріліп, белгілі бір оыту бадарламаларыны пайдасы немесе прменділігі аз екені туралы сз болан жадайда, мселе компьютерді техникалы рал ретіндегі зіндік ызметінде емес, сол арылы олданылатын оыту бадарламаларыны талапа сай еместігіне байланысты болып жатады. олда бар кптеген оыту бадарламаларыны тиімсіз болып шыуын оларды жасап, растыруды алашы ойлаандаыа араанда, анарлым крделі жмыс болып шыандыымен тсіндіруге болады. Бл деріс кптеген психологиялы-педагогикалы зекті мселелерді шешу ісімен тыыз байланысты. Ал компьютерлік оыту бадарламаларын жасаушы мамандарды кпшілігі оыту бадарламасын растыру барысында аса ажет болып табылатын психологиялы-педагогикалы дайындытан тпеген болып шыады, оларды басым кпшілігі оыту бадарламалары алай сынатан ткізілетінінен, оларды пайдалылыы мен прменділігі алай бааланатынынан бейхабар болады.

Дегенмен, анарлым прменді оыту бадарламалы олданылан жадайда да компьютерді ммкіндіктері немі жне жан-жаты, толы пайдаланыла бермейді. сіресе, оушыны берген жауабына наты, дл талдау жасай білуге, оны жіберген ателеріне сараптама жасап беруге шамасы келмейтін бадарламалар орнатылан компьютер мен оушыны зара арым-атынасты байланыс жасауа ммкіндігі болмауына орай кптеген кемшіліктерге жол беріліп, оушылар мен малімдер тарапынан сын-ескертулер айтылып жатады. Мндай компьютерлерді пайдалануда жіберілетін осыан сас олылытар оыту бадарламасын жасаушылар тарапынан компьютер мен оушыларды зара арым-атынасына байланысты педагогикалы жне психологиялы аидаларды кп жадайда ескере бермеуінен туындайды.

Компьютерді оыту дерісінде пайдалану идеясы оыту бадарламалау тжырымдамасы аясында пайда болды. Б.Ф. Скиннер жасап шыаран оытуды бадарламалау тжырымдамасыны е басты тжырымы – дидактикалы машинаны немесе бадарламаланан оулыты кмегімен берілетін тапсырмаларды жйелі бірізділіктегі бадарламасы болып табылаты. Оытуды сипатына жне берілуге тиісті жауаптарды мазмнына арай бадарламалар тікелей, тарматалан, аралас бадарламалар болып ерекшеленеді [37].

азіргі заманы мектептерді алдында тран оушыларды абілеттерін дамытуа баытталан негізгі міндеттермен бірге балама бадарламаларды, дидактикалы ралдарды, ртрлі сипаттаы білім беру мекемелеріні болуы жобалау ісі педагогикалы ызметті ажетті компоненті болуы ажеттігін талап етеді.

ХХ асырды 80-жылдарыны бас кезіне арай «оыту технологиясы» жне «педагогикалы технология» ымдары оу-трбие дерісін йымдастыру жне басару ралдары мен дістеріні жйесі немесе «олданылып жрген дістерді баалау арылы дістер олдану мен материалдарды растыру жолымен білім беру ісіні прменділігін арттыру факторларын талдау жолымен» білім беру дерісін отайландыру дістерін жасау ретінде тсіндіріліп, абылдана бастады (Н.Г.Суртаева). азіргі заманы педагогикалы дерістерді мнін одан рі сарапа салу кні бгінге дейін жаласын тауып келе жатыр, бл ымны ауымы мен мазмны лі де натылана тсуде, тіпті ол ртрлі талас-тартыс та тудыруда.

ылыми ебектерге жасалан талдау авторды кпшілігі компьютерді оыту дерісіндегі педагогикалы ммкіндіктеріні жоары екендігін крсетеді. йтседе компьютерді пайдалану педагогикалы бадарламалы ралдарды растыру барысында компьютерді оушымен зара рекеттегі дидактикалы жне психологиялы аидаларын ескергенде ана тиімді болады. Білім беру ісін технологияландыру теориялы негіздері дебиеттерде енді ана айындала бастаан педагогикалы жобалаумен зіліссіз байланысты.

Компьютерлік технология бадарламалы оыту идеяларын дамытады, азіргі заманы компьютерлер мен телекоммуникацияларды ерекше ммкіндіктерімен байланысты, лі зерттеле оймаан, жаа оытуды технологиялы лгілерін ашып береді.

азіргі жадайда компьютерлік технология адамзат тіршілігіні барлы баытына енген, олар бізді зерттеуімізге аса ызыушылы туындатады.

Компьютерлік технология — деп азіргі есептеу техникасы мен бадарламалы амтамасыз ететін ралдарды пайдалана отырып, адамзат ызметіні барлы тріндегі апаратты деу шін жасалан жне жобаланан дерісті жйелі, бірізділікте олданылуын айтады.

Компьютерлік технологияны даму дегейі, е алдымен, жедел деліп, жетілдіріліп отыруа абілетті сипаттаы аппаратты жне бадарламалы ралдармен аныталады. Аппаратты-бадарламалы сипаттамалар, сіресе, білім беру жйесіндегі дидактикалы дерістерді дамытуда аса маызды.

Компьютерлік технологияны рамдас ш негізі бар:

1) техниканы зі (бл апаратты жйені техникалы жаынан амтамасыз етуін кздейді);

2)осы техникада апаратты деу бадарламалары (бл жйені бадарламалы трыда амтамасыз етілуін арастырады);

3) апарат нтижесі (бл осы бадарламалар бойынша техникада деледі).

Барлы ндірістік міндеттер, з кезегінде, шаын жйелерді міндеттеріне біріктірілген. Міндеттемелік шаын жйелер басару міндеттеріне жне ызмет трлеріне арай ажыратылады. Шаын жйелерді немесе міндеттерді ндірістік, маркетингтік, аржылы, бухгалтерлік, кадрлы, жедел жне баса да трлері болуы ммкін. Атарушылы міндеттерді шешу барысында ш шаын жйе жмыс істейді:

1) бадарламалы амтамасыз ету;

3) техникалы амтамасыз ету.

Бадарламалы амтамасыз ету – зіндік ызметтік міндеттерін атару барысындаы техникалы рал-жабдытарды жмысын амтамасыз етіп отыратын бадарламаларды жиынтыы. Компьютердегі апаратты жмыстарды атаруды ызметтік міндеттерін шешу шін мынадай бадарламалары олданылады:

— пайдаланушыны (адамны) ЭЕМ-мен (операциялы жйелер мен кеістіктер) арасындаы «досты» диалогты йымдастыру шін ажетті бадарламалы рал-жабдытар;

— есептеу техникаларына (ызмет крсету бадарламаларына) ызмет етуге арналан бадарламалар;

— жаа бадарламалар жасау шін ажетті рал-жабдыты ралдар (бадарламалауды тілдері);

— мліметтер орларын жне таы басаларды жасауа арналан бадарламалы рал-жабдытар жне таы басалар.

Апаратты амтамасыз ету – деректерді сипаттауды біртекті, анарлым жйеленген ызметтік міндеттері мен тілдік рал-жабдытарын шешуге арналан, сонымен бірге оан сйкес келетін нсаушылы жне дістемелік материалдарды деректемелік орларыны бірыай жиынтыы болып табылады.

Техникалы амтамасыз ету – есептеу жне байланыс техникаларыны кешендік жиынтыы, оны кмегімен тиісті мліметтерді дейтін тиісті бадарламалар бойынша барлы апаратты дерістер жзеге асырылады.

Апаратты технология ралдарын (АТ) пайдалану оытуды масаты мен мазмнын згертеді, оытуды жаа дістері мен йымдастыру формалары пайда болады. АТ оу-трбие міндеттерін шешу шін олдану кез-келген оушыны оытудаы міндетті компонентті бірі болып табылады. Сол себепті мектепті алдында оушыны ртрлі сипаттаы компьютерлік технологияны пайдалана білуге йрету міндеті тр.

АТ жоары сынып оушыларыны оу-трбие дерісінде пайдалануды тиімділігі білім алушыларды оу-танымды рекетін йымдастыруда пайдаланылатын педагогикалы ралдарды тжырымдамалы трыда жасалуына; оушыларды даярлаудаы оу-апаратты ортаны мектеп міріне бейімделу дрежесіне; білім алушыларды апаратты технологияларды пайдалану арылы белгілі бір масата баытталан тапсырмаларды шешудегі даярлы дегейіне байланысты.

Мектептегі оу-дістемелік дерісті ызметін йымдастыруда компьютерлік технологияларды пайдалануды мынадай трлерін амтамасыз ету ажет:

— таным дерісін отайландыруды жне іс-рекет ызметіні жеке-дара стилін алыптастыруды амтамасыз ететін оыту ралдары;

— зерттеу пні ретінде мектептегі білім беру ортасындаы апаратты дерістерді йымдастыруды ерекшеліктерін ескере отырып, апараттарды деуді азіргі заманы дістерін амтамасыз ету;

— азіргі заманы апаратты ортада шешім абылдай білу дадысын алыптастыруды амтамасыз етуге баытталан ралдар ретінде олданылуы, атап айтанда, ажетті апараттарды анытау, йымдастыру жне іздеу; ала ойылан міндеттерге сйкес келетін ралдарды тадай білу жне йымдастыра білу; апараттарды деу технологияларын пайдалана білу; алынан нтижелерді оу-трбиелік міндеттерді шешу дерісін отайландыру масатында пайдалана білу.

Жоары сынып оушыларыны АТ мегеруді тиімді болуы мыналара байланысты:

— білім алушыларды оу-танымды ызметін йымдастыруда пайдаланылатын педагогикалы рал-жабдытарыны тжырымды трде жасалу ажеттігі;

— мектеп оушыларыны оу-апаратты ортаа бейімделу дрежесі;

— білім алушыларды апаратты технологияларды пайдалану арылы белгілі бір масата баытталан міндеттерді шешуге дайындыы.

Жоары сынып оушылары компьютерлік технологиялаа ажетті білім негізін мегерту рі оны практикада пайдалану тжірибелерін жинатауы ажет, оларды практикалы іс-рекеттерде пайдалануа байланысты даярлыты мегеруі тиіс.

Компьютерлік технологияларды мегеруді мынадай зіндік ерекшеліктері бар:

— компьютерлік технологияларды ай масата арналанын, олданылу салаларын жне негізгі жмыс аидаларын білу;

— наты технологияларды берілген негізгі міндеттік ммкіндіктерін білу;

— технологиялар арылы жзеге асырылатын бадарламалы ралдармен жмыс істеуді дістері мен тсілдерін білу жне оларды іс жзіндегі тжірибелік іс-рекет ызметінде пайдалана білу дадысын мегеру.

АТ жоары сынып оушыларыны леуметтік-мдени дамуы барысын техникалы жаынан амтамасыз етуде шешуші ызмет атарады.

Оытуды компьютерлендіру оыту технологиясын жетілдіруді белгілі баыттарыны бірі болып табылады, оны сіресе жоары сынып оушыларына білім берудегі маызы орасан зор. ртрлі жоары оу орындарына тскелі отыран жне оамды ндірісті ртрлі салаларында ызмет етуді кздеген жоары сынып оушылары шін технологиялы жйелер ызметіні негізгі задылытары мен дамуын білу, оларды баалай білу, олара талдау жасап, басара білу аса маызды.

Отанды жне шетелдік дебиеттерге талдау жасау нтижесінде мектеп ортасында кеінен таралан компьютерлік технологияларды дамытуды лгілерін жасау арындылыын арттыру арылы апаратты жаынан сауатты мектеп оушыларын дайындауды одан рі жасарта тсу ажеттігі те зекті мселе екені аныталып отыр.

АТ негізінде мектеп оушыларын оытуды теориясы мен дістемелері А.Л.Денисовты ебектерінде сынылан, бл жмыста автор лдеайда лсіз жасалан педагогикалы апаратты технологияларды тжырымдамалы жасалымдары кп жадайда іс жзіндегі шынайы жадайлармен арама-айшылытара рындырады, мектеп оушыларын оыту, трбиелеу жне дамыту ісіндегі міндеттерді жзеге асыруа кедергі келтіреді. Атап крсетілген арама-айшылытарды болдырмау шін мектепте білім беру жмысыны мазмнын азіргі заманы жаа апаратты технологиялар негізінде здіксіз жаартып, жаыртып отыру керек.

Біратар зерттеулерде мектеп оушыларын компьютерлік технологияларды іс жзіндегі тжірибелік ызмет барысында олдана білуге йрету мселесі арастырылан, мектеп оушыларын оу сабатары жйесінде оыту мазмныны ерекшеліктері жне оны дістемелік жаынан амтамасыз ету мселелері ашып крсетілген.

Кптеген леуметтік зерттеулерді мліметтері бойынша мамандар жоары сынып оушыларына компьютерлік технологияларды мегертуге ажетті арнайы апараттарды те тапшы екенін атап крсетеді.

азіргі заманы апаратты ортаны алыптастыру дерісі жас рпаты іскерлік жеке тлалы асиеттеріне ойылатын талаптарды жзеге асырылуына тигізіп отыр. Сонымен бірге, апаратты технологияларды жобалауды аидаларын тжірибелік трыдан іс жзіне асыру, мектеп пндерін оытуда апаратты технологиялар рал-жабдытарын пайдалану арылы оытуды наты дістемелерін жасау ісі мір ажеттіліктері талап етіп отырандай жедел трде жне жоары дрежеде жасалып отыран жо.

Апараттандыруды дамытуды маызды факторларыны бірі компьютерлік сауаттылыа ол жеткізу ажеттілігін мойындай білу ажет. Жоары сынып оушыларын компьютерлік сауаттылыа дайындау мселесі е алдымен оларды ксіби компьютерлік технологияларды мегеруіне ол жеткізуге баытталуы тиіс. Бл орайда, оларды компьютерде жмыс істей білу дадысын мегеруі оны здеріні болаша ксіби ызметінде пайдалана білуіні олданбалы ммкіндіктерін танып-білумен тыыз байланысты. Осылайша, басты назар дербес компьютерлерде жмыс істей білу ерекшеліктерін йренуден дербес есептегіш машиналарда ксіби міндеттерді шеше алуды мегеру ісіне бірте-бірте ауыстырылады. Компьютерлер мектеп оушыларыны келешекте мегеретін, ксіптік ызметіне ажетті рал-жабдыы ретінде йрену нысаны ана емес, жоары сынып оушыларыны жйелі ойлау абілеттерін алыптастыру ралына айналуы тиіс. Сол арылы оларды адам мірінде есептеу техникаларыны алатын орнын баалай отырып, апаратты оамда здерін ауіпсіз жне олайлы сезінуіне жадай жасалуы ажет.

Дстрлі практикада оыту наты пндер мен былыстарды абылдаудан жне ымны алыптасуынан ымдарды орытып тсінуге логикалы оыту дйекті мбебап болды. Бл логика, бастауыш сыныптар шін, орта жне жоар сыныптар шін олданылатын задылы. Оларды арасында жне теория мен практикада индуктивті-аналитикалы андай болса, дедуктивті-синтетикалыа сондай логикалы оу дерісіні зара іс-рекетіні тыыз байланыстылыыны ажеттілігі дйекті трде длелденген. Бл шешімні мніне наты затты абылдау жне пайда болуымен наты материалдарды абылдау кмегімен бір мезгілде тереірек жне мазмнды болатын сол ылыми тсініктер мен аидалалар кіреді. Дегенімен, бл танымды схема аидасына айшы болмайды ол: наты пайымдаудан, абстрактілі ойлауа жне одан білімді мегеру дерісіні рылымынан практикада олдануында жаласатындыымен ерекшеленеді.

Оыту дерісінде апараттарды абылдауда кптеген факторлар сер етеді. Атап айтанда, апаратты берілу жиілігі, жылдамдыы (темп), оушыны психологиялы жадайы, апта кндері, саба сааттары жне т.б. Апаратты абылдауды мазмны оушылара берілетін тапсырмалара, іс-рекет жне ру мотивіне де байланысты, сонымен бірге, абылдау мазмнын згертетін эмоцияларына да байланысты.

Абстрактілі ойлау (тсіну, ыну, орыту) бейнелер мен кріністер іс-рекетті абылдауды нтижесі ретінде барлы уаытта маыналы мнге ие. Бл абылдау абылданатын маызды затты жне былыстарды тсінумен, ойлаумен тыыз байланысты.

сынылан апараттарды тсіну алашы рылу арылы, маыналы трде ынылатын заттарды зара байланысы мен атынастары, пайда болуымен жне дерісімен, оларды рамын табу, белгілеу, атарылу себептері жне кздері саналады. Тсінуді негізі болып, з кезегінде тере жне рилы маына шін негізгі болып табылатын жаа материалдар мен ескі оытылан материалдар арасындаы байланысы табылады.

Оытылатын апаратты ыну иын маыналы операциялар негізінде аылды іс-рекеттерге сйенетін рекеттесуді жалпы оытатын ептілік пен дадыны керек етеді: талдау жне синтездеу, тееу жне салыстыру, топтастыру жне жйелеу т.с.с. Оу материалдарын сапалы у оушыларды оан баытталан атынастарымен, оны леуметтік, практикалы тсінігі, маыналы жне мнді тлалы атынасымен алыптасады. ыну білімді орытындылау дерісін тікелей жоарылатуа сер етеді.

Заттар мен былыстарды маызды белгісіні блінуімен жне жйеленуімен орытындылаумен сипатталады. Бл натыдан абстрактілеу баспалдаын ынумен, ойды айындаудан тсінікті анытау ту кезіндегі ыну дрежесімен салыстыранда жоарыра. Наты заттар мен былыстара онда назар аударыландытан ылыми тсініктер рашан абстрактілі. ылыми тсініктерге сйеніп, орытындылау пікірлерді талдау ой тжырымдауа, зіндік шешімі мен длеліне алып келуге ммкіндік береді.

Аналитикалы, дедуктивті-синтетикалы логикалы оу дерісін оытуда олдануды ммкіндіктерін ескере отырып, индуктивті-аналитикалы жолы тадалса, оытуды орытындылау аяталатындыын (негізгі) ерекше атап ткен жн. Дедуктивті-синтетикалы логикада керісінше, берілген орытындылау таырыпты йренуді басында тсініктер, теориялар, анытамалар, задар трінде ендіріледі немесе оны йрену дерісінде іске асады.

Білімді практикада олдану. Бекіту мен білімді олдану арасындаы байланысы мегеру прцесіні ажетті рылымды компоненті болып табылады. Бекіту айталап ынуды жне оушыны жеке трбиесі рылымына жаа материалды йрету масатында бірнеше айталап еске тсіруді йарады. Ол рине, есте сатау рекетке келтіруді талап етеді, біра, шындыты, анытамаларды, длел трлері механикалы жаттап алу ммкін еместігіне келіп саяды. Бекітуді нтижесі практикада білімді жйелі жаттыуларды олдануымен келісілген.

Білімні ны, тзімділігі жне рекеттілігі практикамен тексеріледі. Білімді олдануды негізінде абстрактіден натыа кері шыына шыу дерісі жатыр, яни натылау. Натылау абстрактілі білімді наты практикалы тапсырманы шешуде олдана алуы, кейде оу-танымды іс-рекеттерді шешуде ойланан операцияны білдіреді. Оу практикасында натылау з мысалын келтіре алудан басталады. рі арай бл ойлау аблеті педагогті кмегінсіз иын тапсырманы шешу арылы, сабатан тыс іс-рекеттер кезінде білімін олдану арылы айындалады. Білімді олдану ртрлі формада жне мегерген материалды мамандану трлеріне байланысты іске асуы ммкін [38,39,40].

«Білімді мегеру – білім, іскерлік пен дадыны мытап игеруге баытталан танымды іс-рекет. Зерделенетін былыстар, фактілерді, дерістерді талдау мен синтездеу нтижесінде білім орытындыланады. Ол ылыми ымны негізін алайды» -деп крсетілген. Сонымен атар, жеке жне топты психологиялы ерекшеліктері, тыдаушыларды саналы іс-рекетке йретіп, оан мынадай сапалы операцияларды, яни талдау, синтез, орытындылау, абстракциялауды мегереді.

Оушыны білімді мегеруі жаа оу материалын абылдаудан басталады. абылдау – адама тікелей сер ететін заттарды немесе былыстарды адам санасында бейнелену дерісі.

Білімді жан-жаты мегеру жне тсіну шіноу материалын абылдау – баылау жеткіліксіз. Одан рі оушылар орытындылар жасауа тиіс. Бл оушыларды білім мазмнын жете тсініп, мегеруі жне белсенді тере ойлау рекетіні нтижесінде ана жзеге асады.

ыну – бл саналы трде ылыми білімді, задылытарды у, фактілерді жинатау дерісі, орытынды шыару.

Оыту дерісінде оушыларды алан білімдерін бекітіп оытуды маызы ерекше.

Білімді жан-жаты мегеру, оны практикада олдануды ажет етеді [83].

Компьютерлік технологияны мегерту – компьютерлік-бадарламалы ралдарды пайдалануа негізделген білім беру технологиясы. Оны рылымы бірнеше кезедерден трады жне наты аидалара негізделеді (динамикалы, жйелілік, кіріктілік, модульдік, бейімділік, орытындылы т.б.).

Компьютерлік технологияны мегертуде оушыны компьютерлік технология туралы оу материалдарын абылдауы, рі оны мида бейнеленуі мен баылауы, оу мазмнын жете тсініп, ынуы, білім, іскерлік пен дадыны практикада олдана білуі ажет.

Оу – оыту дерісіндегі оушыларды іс-рекеті. Оыту дерісіні логикасы оны рылымын анытайды, ол рылымына оыту дерісіні звенолары — танымды іс-рекетіні, кезедері кіреді:

таным міндеттерін жете тсіну;

ыну – жаа материалды тсініп, жинатау дерісі;

білімді, іскерлікті жне дадыны бекіту жне жетілдіру;

білімді, іскерлікті жне дадыны практикада олдана білу;

оушыларды жетістіктерін талдау, білімін, іскерлігін жне дадысын тексеру, баалау.

Таным міндеті тсінікті болса, оны оушылар з бетімен ізденіп, шешуге тырысады, Оыту дерісіні рбір звеносына жеке-жеке дайындалады.

абылдау – адама тікелей сер ететін заттарды я былыстарды адам санасында бейнелеу дерісі. Саба стінде оушыларды жаа компьютерлік технологиялармен танысуы тйсіктен жне абылдаудан басталады. Тйсік сананы сырты леммен байланысы. Сезім мшелерімізге сер етіп, оны миымызда бейнеленуін тйсік атарады.

Оушыларды жаа материалдармен таныстыру, баылау, эксперимент, практикалы жмыстар дерісінде тікелей абылдау арылы немесе жанама трде малімні сзі, эвристикалы гіме, оулы арылы жзеге асады.

ыну – бл оушыны саналы трде компьютерлік технология жнінде ылыми білімді задылытарды у, фактілерді жинатау дерісі, орытынды шыару. ыну дерісінде оытылатын материал тере ойластырылады, длелденеді жне бекітіледі.

Оушыларды білімді берік ынуыны тиімді тсілі — бекіту. Сабата жаа материалды алаш бекіту олданылады. ткен оу материалын еске тсіру шін малім кнделікті айталауды жргізіп отырады.

Оу бадарламасы бойынша наты тарауларды, оу курсын толы бітіргеннен кейін жинатап айталау басталады. Мндай айталау оушыларды білімін бекіту жне жйеге келтіру шін жргізіледі.

Оыту дерісіні звеноларын таным дерісіні формуласына сйеніп, салыстыру ретінде логикалы бірізділікті былайша байалады:

абстрактілі ойлау – ыну, мнін тсіну.

практика – бекіту, білімді, іскерлікті, дадыны практикалы олдану, оу дерісіні осы компоненттерін тексеру, баалау. Сонымен оыту дерісіні звенолары саба стінде оушыларды іс-рекетінде жзеге асырылады. Егер оларды іс-рекетінде мотив – адамны обьективті мтаждыы мен ынтасын бейнелейтін рекетіне ішкі талаптануы. Демек, мтажты пен ынта мотивті негізі болады.

Жоары сынып оушылары мен мектеп малімдері арасында жргізілген гімелесулер мен оларды анкета сратарына берген жауаптары крсеткеніндей, оу-трбиелік жмыс дерісінде АТ-ы олданылуы оушылар мен малімдерді мірінде ерекше орын алады, алайда, оларды АТ жасы мегеруге ажетті білімдері мен дадылары салыстырмалы трде тмен дрежеде.

Жргізілген схбаттар мен анкеталы сауалнаманы нтижесінде жоары сынып оушылары мен малімдер компьютерлік технологияларды йренуге ажетті білім орын оу барысында жне сабатан тыс іс-рекеттер барысында нашар мегеретінін, апараттандыру идеясын іс жзіндегі тжірибелік жмыстарда жзеге асыруда кптеген иындытара тап болатынын крсетті. Алынан мліметтерге жасалан талдау мынаны крсетті, малімдерді 60,1% пайызыны компьютерлік технологияларды оу-трбие барысында олдану дрежесі те нашар. стазды жмыс тілдері 5 жылдан асатын малімдерді компьютерлік технологияны мегеруіні пайызды дрежесі те тмен, 70% пайыздан астам млшерді райды. Бл оларды кпшілігі дербес компьютерлерді здеріні оу-трбиелік жмысы барысында млдем олданбаанын білдіреді. Ал, жалпы педагогикалы жмыс тілі 5 жылдан аспайтын жне малімдерді арасында компьютерлік технологияларды здеріні мамандытарына байланысты арнайы пндерді оу барысында пайдаланан стаздарды 25,9% пайызыны компьютерлерді пайдалану дрежесі аз млшерді райды, біз зерттеп отыран компьютерлік технологияларды оушылара мегерту дерісі барысында пайдалануа дайынды дрежесі те жоары малімдерді лес салмаы бар боланы 14,0% пайызды ана райды. Бдан баса, мектеп тлектері арасында жргізілген анкеталы сауалнамаларды нтижелері де осы крсеткіштерге те сас. Мны барлыы мектеп оушыларын оу-трбие дерісінде компьютерлік технологияларды пайдалана отырып оытуды дстрлі жйелеріні пайдасы мен прменділігі те тмен екенін жне бл саладаы ізденістерді жетілдіре тсу ажеттігін длелдейді.

Мектеп оушыларыны здеріні кнделікті іс-рекет ызметтері барысында компьютерлік технологияларды пайдалана білу дегейін анытаумен бірге мектептерде жргізіліп келе жатан осы баыттаы оыту дерісіне кілі толатындыы мен анааттану дрежесі де айындалды. Анкеталы сауалнамалар нтижесі крсеткеніндей, компьютерлік технологияларды олдануа дайындыты алыптастыруды азіргі олданыстаы жйелері мектеп оушыларыны ажеттіліктеріне жеткілікті дрежеде баытталмаан. Мектеп оушыларыны компьютерлік технологияларды мектептегі оу дерісінде олдану дегейі туралы ой-пікірлерін білуді маызды мні бар, йткені бл арылы жоары сынып оушыларыны білім сапасын арттыруды жолдарын іздеп, жетілдіруге ммкіндік береді.

Жоары сынып оушыларын киімді конструкциялау мен модельдеуге оытуда компьютерлік технологияны мегертуде зіндік кемшіліктер кездеседі. Біріншіден, «Технология» сабатарында компьютерлік технологиялар кеінен олданылмайды, тіпті компьютерлерді зі сирек пайдаланылады, сондытан мектеп оушыларыны кпшілігі онымен жмыс істей алмайды. Екіншіден, саба беретін малімдерді здеріні компьютерде жмыс істей білу біліктіліктері де тмен болып келеді. шіншіден, мектеп оушыларына сабатан тыс уаыттарда компьютерлік технологиялар бойынша компьютерді мегеруге баытталан сабатар жргізілмейді, бл баытта білім берілмейді.

Сол себепті мектеп оушыларын компьютерлік технологияны пайдалана отырып оытуды барлы дерісіні жалпы баыты оытуды барлы кезеінде траты жне здіксіз жргізілуі тиіс. Жоары сынып оушыларына оу материалдарын баяндау барысында, сіресе, технология пнінде компьютерлік технологияларды пайдалануды ажеттілігі мен прменділігін крсетіп отыру керек. Тек осы жол арылы ана мектеп оушыларыны мектепті бітіргеннен кейінгі зіні болаша іс-рекет ызметінде компьютерлік технологияны пайдалана білу дадысын траты трде алыптастыруа жне оны олдануа ажеттілік болуына ммкіндікті алыптастыруа болады.

Жоары сынып оушыларын азіргі заманы апаратты оамда компьютерлік дайындыпен здіксіз амтамасыз етуді басты баыттары мыналар:

— апаратты орта жадайында компьютерлік технологияны пайдалануа дайындыты алыптастыру;

— апаратты оамны жеке тлалы менталитетін алыптастыру;

— апаратты оамдаы компьютерлік технологияларды теорияларын жне іс-тжірибелерін мегерген жеке тлаларды зін-зі танытуына абілетін алыптастыру;

— азіргі заманы жедел згеріп жатан апараттандыру дуірінде леуметтік тланы здіксіз зіндік білім алуына ажеттілігі мен абілеттілігін алыптастыру 45.

здіксіз компьютерлік дайынды дегенде біз апаратты оамны масаттарын жзеге асыруды п сатылы дерістерін жзеге асыруды, білім беру жне іс-тжірибелік ызметті апараттандыруды барлы пндер бойынша компьютерлік технологияларды пайдалана отырып барлы пндерді білім беру стандарттарына сйкес жргізуді, апаратты жне компьютерлік технологияларды іс-тжірибелік ызметтерінде компьютерді мегеруді жне олдануды айтамыз.

2002 жылы абылданан жалпы білім беретін мектептерді мемлекеттік білім беру стандарттарыны екінші кезеіні талаптары бойынша жоары сынып оушылары технология пні бойынша мыналарды білуге тиіс: леуметтік, экономикалы, экологиялы жне рухани наты жадайды дрыс баалай білуі ажет; наты жадайдан жааа арай згерту стратегиясына ол жеткізуге ммкіндік беретін масат оя білуі ажет; алдына ойылан тактикалы масатына жетуге кмектесетін шешімдерді тиісті міндеттерден ажырата алуы ажет; алдына ойылан тапсырмаларды жзеге асыра алуы ажет; атаратын жмыстарыны келесі кезедеріне прменді трде ыпал етуі шін з жмысыны нтижелілігін баалай білуі ажет.

Мны брін атару шін е алдымен оушылар мыналарды мегеруі ажет:

— ойлау мдениеті (математика, синергетика);

— жан-жаты ойлай білуі (синергетика, менеджмент);

— экономика жне леуметтануды білу;

— нарыта жмыс істей білу (маркетинг);

— зіні кші мен ммкіндігін білу жне адамдармен жмыс істей алу (менеджмент);

— леуметтік экономикалы наты жадайды лгісін жасай білу (математика);

— зі жасаан лгілерін компьютерде жзеге асыра білу (апаратты технологиялар);

— берілген тапсырмалара жне оларды шешуге деген зіні кзарастарын сенімді трде, логикалы трыдан айын жеткізе білу (менеджмент, жарнама);

— ерік пен жігер (дниетанымыны бірттастыы).

Осы айтыландардан крініп транындай, жоары сынып оушыларына білім беру ісі пнаралы кзарасты атынасты ажет етеді. Осылайша елімізді болашаын білімді жне білікті мамандармен амтамасыз етуді негізгі ясы болып табылатын мектептердегі білім беру сапасына барынша ыпал ете отырып, бсекеге абілетті, сапалы маман иелерін даярлауа ммкіндік тудыруа болады. Болаша студент ретінде жоары сынып оушылары халы шаруашылыыны трлі саласында, ксіпорындарында жмыс істеуге дайындалады.

Мндай талаптарды жалпы білім беретін мектептерді мемлекеттік білім беру стандарттары да ойып отыр. Онда дидактикалы жне зерттеу ралдары болып табылатын алдыы атарлы апаратты, коммуникациялы жне компьютерлік технологияны мегеру мен олдана білу мселесіне ерекше назар аударылан. Мндай ралдар мектеп оушылары мен малімдерге дербес компьютерді кмегімен ртрлі сипаттаы тапсырмаларды шешімін іздестіруде наты кмек крсете алады.

Зерттеулерге жасалан талдау бізге делетін апараттарды трлеріне арай компьютерлік технологияны жіктемесін тзуге жне кейбір технологияны педагогикалы іс-рекеттерде алай олдануа болатынын арастыруа ммкіндік берді. Компьютерлік технологияны жіктемесі баса апараттарды да амтамасыз ете алатындытан шартты трде беріліп отыр.

Зерттеулерге жргізілген талдау нтижесінде делетін апараттарды трлеріне арай компьютерлік технологияларды классификациялауды жзеге асыруа жне белгілі бір технологиялар білім беруді педагогикалы іс-рекет ызметінде алай олданылатынын арастыруа ммкіндік береді.

Мектеп оушыларыны компьютерлік технологияларды мектептегі оу дерісінде олдану дегейі туралы ой-пікірлерін білуді маызды мні бар, йткені бл арылы жоары сынып оушыларыны білім сапасын арттыруды жолдарын іздеп, жетілдіруге ммкіндік береді.

Кесте 2-де крсетілген компьютерлік технологияларды классификациясы белгілі бір дрежеде шартты болып табылады, йткені ол баса апараттарды да амтамасыз етуге де ммкіндік береді. Мысалы, атап айтанда кестелік процессорлар санды апараттарды ана емес, сонымен бірге мтіндік апараттарды да дей алады, сонымен бірге кестені басара алатын тзілген апарат ммкіндігіне де ие; ал компьютерлік технологияны процессор сияты рал-жабдыы мтіндік жаттарды жасауа жне редакциялауа ызмет етіп ана оймайды, сонымен бірге аса крделі емес есептеулерді жзеге асыруа ммкіндігі де бар. Сол себепті рбір компьютерлік технология кп жадайда белгілі бір трдегі апараттарды деуге жне пайдалануа баытталан.

Кесте 2 — Оушылара АТ мегерту барысында олданылатын компьютерлер

Компьютерлік технологиялар-ды рал-жабдытары

Практикалы ызметті трлері

Мліметтерді деу (апараттарды логикалы трыдан деу)

Берілген мліметтерді іздеуге жне тадау жргізуге, ртрлі анытамаларды, есептерді салыстыруа, топтауа, згертуге, мліметтерді редакциялау

ртрлі апараттары іздеу жне деу

Жоба таырыптар-ына сай мліметтерді жинатау

1.Мтіндік редакторлар жне процессорлар

жаттарды жасау, редакциялау, мтіндер мен кестелерді басып шыару

ылыми-зерттеу жмыстарынарналан материалдар

Графикалы апараттарды деу

Кестелерді, диаграммаларды, суреттерді, статистикалы жне динамикалы

Зерттелетін іс-рекет ызметіні деректерін кесте ретінде сыну

Осы айтыландарды орыта келгенде, мектеп маліміні педагогикалы іс-рекеттік ксіби ызметінде білім беру саласыны крделі мселерін шешуде компьютерлік технологияларды маызы те лкен, йткені компьютерлік апаратты жаа технологиялар білім беру сапасын арттырып ана оймайды, сонымен бірге мектеп оушыларыныны дниетанымын кеейтуге де жадай туызады.

  1. Оушыларды тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге оытуда апаратты технологияларды олдануды маызы

Оу дерісінде оушыларды апаратты зыреттілігін дамытуда апаратты технологияны олдану кезінде оу материалыны негізгі клемі малім емес, компьютер арылы беріледі. Оыту дерісін жргізіп отыран малім кбінесе компьютерлік оу кралын жасауа атыспайды. Сондытан мндай компьютер арылы оытуа арналан апаратты-оу материалдарын жасауда оны авторы мен оыту дерісіні «алшатыы» білім беруді негізігі аидасы деп айтуа болады. Бл аиданы негізінде берілген материалдарды оып-йрену дерісі оны авторыны кеесі ажет етілмейтіндей болып йымдастырылуы жатады, яни оу ралы жаа материал беріп ана оймай, оны толы тсіндіре алатындай дрежеде жасалуы тиіс. Оу кралын жасауа берілген техникалы тапсырмада осындай дістемелік жаына баса кіл аудару ісі алдын ала аныталады. Сонымен компьютер арылы беруге арналан апаратты оыту жне дістемелік кралдар крамына тмендегідей материалдар кіруі тиіс:

— таратылып берілетін оу материалдары;

— баылау жне тестен ткізу материалдары;

— сыныппен (топпен) немесе жекелеп оытуа жне здігінен оып-йренуге арналан дістемелер;

— рбір материалды немесе оларды бірнешеуін атарластыра пайдалану тсілі, яни оны стратегиясы мен тактикасы жне оларды бір-бірімен алмастыру жолдары;

— экранда берілетін барлы акпаратты-оу материалдарын компьютерді ммкіндігіне жне сабатарды сол арылы беру тсілдеріне арай бейімдеу.

«Технология» оу пні — интегративті білім саласы. Оушыларды математика, физика, химия жне биология пндерінен алан білімдерін синтездеу арылы дірісте, энергетикада, байланыста, ауыл шаруашылыында, жеіл нерксіпте, транспортта т.б. баыттарда пайдалану жолдарын мегеретін негізгі ылым болып табылады.

Бгінгі кнні басты ерекшелігі оу дерісінде жетілдіру жолында е озы дістемелер іздестіріліп, оу орындары ртрлі оу бадарламамен жмыс істеуде. Соларды ішінде оушы шін апаратты технология ралдарын пайдалану арылы:

— оу материалдары туралы оушылара дл жне толы апарат беру арылы оыту сапасын арттырады. Оытуды крнектілігін арттырып, оу материалын саналы игеруге жеткізеді;

— абстрактылы оу материалдарын натылыа жеткізіп, оытуды тиімділігін жетілдіреді;

— оу материалыны маызын арттырып, уаыттан тып, есте сатау абілеттерін жетілдіруге ол жеткізеді. Есте сатауды сер алу, айталау ассоциация арылы оу материалдарын тере игеруге жеткізеді;

— малім мен оушы ебектерін жеілдетіп, пікір алысып, байланыстарын арттырады.

Тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеуге оытуда оушылар апаратты технология ралдарын олдана отырып оушылар тмендегідей жмыс жасау ммкіншілігіне ие боладыурет (сурет 2):

— тілетін материалдарды дрыс рі жеіл трде тсінуге;

— Оушыны здігімен дайындалып, жмысты барлы кезедерінде зін-зі тексеруге;

— Жмысты тиянаты трде орындап, малімге файл трінде тапсыруа;

— Тсінбеген таырыптарды шексіз айталауа;

— Оулыты сабатарда олданып, оушыны з дегейінде тапсырмаларды тадауа;

— ажетті материалдарды жылдам іздеп табуа ммкіндік туызады.

Сурет 2. «Киімді конструкциялау мен модельдеуге» оытуда оушылар апаратты технология ралдарын олдануды негізгі ерекшеліктері

«Киімді конструкциялау мен модельдеуге» оытуда оушылар апаратты технология ралдарын олдануды негізгі ерекшеліктері сабата техникалы ралдарды, дидактикалы материалдарды олдану тиімділігі;

  • малімні апаратты-коммуникациялы технологияны мегеруі;
  • оушыны пнге ызыушылыы;
  • алынан білім, дады дегейі;
  • білімні тередігі;
  • тексеру трлері, баалау;
  • практикалы дадыларды игеру ммкіндігі артады.

Соы жылдары білім беру саласы дегейін жоарылату мен оны жетілдіру проблемаларыны шешімін іздестіру біратар мемлекеттік жаттарда жне маызды за актілерінде крініс табуда. Жоспарда дстрлі жне апаратты-компьютерлік технологияларды интеграциялайтын, білім беруді бгінгі заманауи талаптарын анааттандыратын оытуды апаратты-компьютерлік орталытарын руды кешенді тсілдерін арастырады.

оам мен білім беруді апараттандыру — жауапкершілік сезімі мол, тере білімді, жаа оамды тсініп, жасаушы тлалар саныны арта тсуін талап етеді. Барлы типтегі оу орындарын, соны ішінде, мектеп бітірушілерді даярлыына ойылатын талаптар да кшейтілуде. Білім беруді пндік рамы да толытырыла тсуде. Апараттандыруда — білім беру жйесі жне онымен байланысты адамзат рекеттеріні трлері де бірге алыптасады, натыра айтанда ол заманауи технологияны серімен маызды згерістерді басынан ткере отырып олара ыпал етеді. Бл мселеде, сіресе, орта білім беруді жетілдіруді алатын орны ерекше.

Мультимедиялы технология – объектіні, дерісті немесе былысты жай — кйі туралы жаа апарат алу шін мліметтер жинау, деу, жеткізу тсілдері мен ралдарыны жиынтыын пайдаланатын деріс.

Біз осыны брін ескере отырып жне педагогтар мен психологтарды іс-рекет даярлыын мотивациялы, танымды, эмоционалды-еріктік компоненттеріні бірлігі ретіндегі кзарасын блісе отырып, кнделікті іс-рекеттерде апаратты технологияны пайдалануа даярлы тсінігін жеке тланы ксіби іс-рекеттерде апаратты технологияны пайдалану тжірибесін мегеру дегейін крсететін асиеті трысында жне субьектілік дегейде мотивациялы, мазмнды, іс-рекеттік компоненттерді біріктіретін бірттас жйе трысында анытаймыз.

Жоары сынып оушыларыны «Киімді конструкциялау мен модельдеуге» оытуда білімін апаратты технология негізінде оушыларды апаратты зыреттілігін дамыту жйесіні рамында біз мына компонеттерді арастырамыз:

-мазмнды (апаратты технологияны сабатаы іс-рекеттерде пайдалануа байланысты білім жйесі);

-іс-рекеттік (апаратты технологияны сабатаы іс-рекеттерде пайдалану іскерлігі жне осы іскерліктер алыптасып, дамитын іс-рекет трлерін пайдалану іскерлігі);

-технологиялы (апаратты технологияны сабатаы іс-рекеттерде пайдалануа даярлау дерісін ажетті дістер, ралдар жне бадарламалар жйесі арылы йымдастыру ерекшелігі).

Біз осыны брін ескере отырып, жоары сынып оушыларыны апаратты зыреттілігін апаратты технология негізінде алыптастыруды моделін жасады (Сурет 3).

Сурет 3. Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамытуды моделі

Модель мынадай элементтерден: ксіби масаттан, оушыларды мультимедиялы технологиялар білімін алыптастыруда жзеге асыру міндеттерінен, даярлыты амтамасыздандыратын діснамалы тырлардан, оушыларды іс-рекетіні діснамалы негізін амтамасыздандыратын станымдардан, станымдарды негізінде жасалан мазмнны рылымды компоненттерінен, даярлы негізінде ктілетін нтижеден трады.

Зерттеліп отыран жоары сынып оушыларыны білімін мультимедиялы технология негізінде алыптастыру лшемдері мен крсеткіштері беріледі.

Жоары сынып оушыларыны білімін алыптастыруда мультимедиялы технологияларды пайдалану даярлыы алыптастырыландыыны лшемдері ретінде мотивациясы (ызыушылыы, мтылысы, т.б.), мультимедиялы технологиялара атысты білімдері, технологиялы ызметтерді орындауы алынды. Осы лшемдерді басшылыа ала отырып, модельді негізінде жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технологиялар негізінде білімін алыптастыруды трт дегейі аныталды, олар: жоары, жеткілікті, орта, тменгі дегей. Жоары дегей: технологиялы білімге деген ынта-ыыласы, талпынысы жоары, білімдері шыдалан, здігінен дербес ізденеді, мультимедиялы технологияларды жетістіктеріне ажетті трыда талдау береді, азіргі заманауи коммуникациялы ралдарымен еркін байланыс жасайды. Интернетті жетік мегерген; мультимедиялы технологияларды білімді алыптастырудаы ажеттілігін те жасы тсінеді; компьютер арылы оуды ммкіндігін жетік мегерген, зіні компьютерлік білімін білім алудаы іс-рекетте пайдаланады. Жеткілікті дегей: білімді мегеруге деген ызыушылыы, білімі бар; мультимедиялы технологиялар бойынша мліметтерді деуде, ртрлі апарат кздерін іздеуді біледі; мультимедиялы технологияларды ажеттілігін тсінеді; технологиялы, компьютерлік біліміні ммкіндігін мегерген, зіні компьютерлік білімін білім алудаы іс-рекетте пайдаланады. Орта дегей: білімді мегеруге ерекше мтылысы байалмайды, білімі жеткіліксіз; мультимедиялы технологиялар саласынан білімі таяз; мультимедиялы технологияларды ажеттілігін тсінуде здігінен ішінара ізденеді, компьютерді ммкіндігін тсіне бермейді, мультимедиялы технологияларды игеруде кездескен мселелерді здігімен шешуде иналады, мультимедиялы технологияларды оыту дерісінде пайдалану ммкіндіктерін малімні кмегімен жзеге асырады.

Тмен дегей: білімді мегеруге иналады, білімі нашар; мультимедиялы технологияларды кмегімен мліметтерді здігімен дей алмайды; мультимедиялы технологияларды ажеттілігін тсіне бермейді, з білімін компьютер арылы оуды ммкіндігін жне ажеттілігін білмейді; мультимедиялы технологияларды оу дерісінде пайдалануды ммкіндіктерін тсінбейді жне білім алуда пайдалана алмайды (сурет 4).

Сурет 4. Жоары сынып оушыларыны апаратты технология негізінде апаратты зыреттіліктерін дамыту лшемдері мен крсеткіштері

Жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технологиялар негізінде білімін алыптастыру педагогикалы жйеде жзеге асады. Кез-келген жйе, соны ішінде жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технологиялар негізінде алыптастыру жйесі де белгілі бір шарттарды орындаанда ана тиімді жзеге асады. Сол себепті оны тиімді жзеге асыруды шарттарын анытап алу ажет.

Бізді з зерттеуімізде, педагогикалы шарттарды жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технологиялар негізінде білімін алыптастыруда жоары дегейге жетуін амтамасыз ететін, зара байланысан жне зара рекеттесуші педагогикалы дерістер кешеніні лшемі деп тсінеміз. Осыан орай, жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технологиялар негізінде білімін алыптастыру масатында педагогикалы шарттарды анытаймыз. Бл біріншіден, жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технологиялар негізінде білімін алыптастыруды лшемдері мен крсеткіштерін, екіншіден, білімін алыптастыру жйесіні рылымын жне осы даярлыты алыптастыруды амтамасыздандыратын педагогикалы шарттарды (ажетті, жеткілікті) анытауа кмектеседі.

Жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технология негізінде білімін алыптастыруды педагогикалы ажетті шарттарына: масаты (оамны заманауи талаптарына орай мультимедиялы технологияларды оыту), оушы (оуа ынтасы мен ыыласы), малім (мультимедиялы технологияларды оытуа білімі, іскерлігі), оыту мазмны (оулы, арнайы курс, дістемелік нсаулары), оыту дістері (ауызша, крнекі, практикалы; оу жне оыту жне т.б.), йымдастыру формалары (кеесші, репетитор, малім-оушы, оушы-оушы), нтиже (мультимедиялы технологияларды білімін алыптастыруа даяр оушы) жатады.

Ал, бізді арастырып жоары сынып оушыларыны мультимедиялы технология негізінде білімін алыптастыруды педагогикалы жеткілікті шарттарында орындалуды ажет ететін:

1) жоары сынып оушысыны тлалы субъективтік кзарасын іс-рекеттерде оны мультимедиялы технологияларды пайдалануа даярлыын алыптастыру дерісінде зектендіру (оушыны білім алуда мультимедиялы технологияларды пайдаланудаы тлалы жетістіктерін ынталандыру, проблемалы оыту жадайын жасау, бейімдеу, здігінен мультимедиялы технологияларды пайдалануа бадарлау);

2) жоары сынып оушысыны ксіби іс-рекеттерде мультимедиялы технологияларды пайдалануа даярлыын алыптастыру дерісіндегі басаруды жне зін-зі басаруды жылдамдату (малім мен оушыны АКТ-ны оыту дерісінде пайдалану даярлыын алыптастыруды масаттандыру, педагогикалы деріс субьектілеріні зара рекеттік жйесін олдану);

3) оыту дерісінде технология пні бойынша мультимедиялы технологияларды пайдалану теориясы мен практикасындаы оу материалын рылымдауды модульдік технологиялау (оытуда модульдік технологияны олдану, модуль трінде берілген оу бадарламасымен оушыны здігінен жмыс істеу абілетін дамыту, оу материалыны мазмнын модульді мегеруге бейімдеу, оушыны здігінен жмыс жасауын адаалау, оу рекетіні тиімділігін артыру) мселелер арастырылады.

Апаратты технологияларды леуеті жоары сынып оушыларыны білімін жетілдіруді шынайы ммкіндіктерін ашып крсетеді. Атап айтса, оу дерісінде мультимедиялы технологияларды іске асыруды жйелі ылыми-дістемелік жолын анытайды; оушыларды практикалы іс-рекетінде мультимедиялы технологияларды пайдалануды дістемесін жасайды; малімдерді апаратты технологияларды мегеру жне оу рдісінде пайдалану бойынша ксіби біліктерін жетілдіреді; оушыларды білім, білік, дадысын алыптастыру арылы мультимедиялы технологияларды тиімді пайдалануа йретеді; оу орындарыны материалды-техникалы базасын ныайтады (Сурет 5).

Сурет 5. Жоары сынып оушыларыны апаратты зыреттіліктерін дамытудаы апаратты технологияларды ммкіндіктері

Жоары сынып оушылары мультимедиялы технологияларды ыпалымен здеріні біліміне ажетті (компьютерді кмегімен оу жне жазу, санау жне сурет салу, апаратты іздеу, бадарламалармен жмыс істеу, апаратты-компьютерлік технологияларды пайдалану жне т.б.) білім, біліктерін жне дадыларын алыптастырады.

ылыми-педагогикалы дебиеттерге жасаан талдау да формалар мен дістерді йымдасан жйесін оу-танымды, зерттеушілік рекеттерге жне педагогикалы практикаа негіздеп жргізу ажеттігін крсетті. Осыны брін ескере отырып біз, оушы іс-рекетіні мазмнды трлеріне сйкестендіру аидалары бойынша рылымдалан дістер мен формаларды зара байланыстаы екі топтамасын сынамыз (Кесте 3).

Кесте 3 — Жоары сынып оушыларыны апаратты технология ралдары олдану негізінде білімді алыптастыруды йымдастыру формалары мен дістері

Компьютерлік аудиторияларда ткізілетін сабатарда, практикалы семинарларда, лабораториялы сабатарда, жеке дісемелік таырып тармен жмыс істеу

Тсіндірмелі–крнекілік, проблемалы баяндау, іскерлік ойындар, іздеу, шыармашылы баяндамалар, проблемалы жадайларды талдау.

Проблемалы сабатар, проблемалы практикумдар мен семинарлар, ылыми-зерттеу таырыптарымен жмыс, оу коммуникациялы жобалары, оушыны здігінен бетінше жмысы, конференциялар

Ішінара-ізденіс, зерттеу, шыармашылы баяндамалар, оу-зерттеу ойындары, жобалау дістері, кішігірім зерттеу.

Жоары сынып оушыларыны апаратты технологияны білімді алыптастыру дістемесін жетілдіру масатында біз сонымен бірге олара «Киімді конструкциялау мен модельдеуге» оытуда олданылатын виртуалды жмысты олданамыз.

Сабаты міндеттері: жоары сынып оушыларын мультимеиялы технологияны негізгі рылымдарын олдана білуге йрету; сол арылы оушыларды апаратты технология рылыларын таныстыру, діс олданысын жетік білу арылы технология пнін ажетті машытарды практикалы трыда шешу іс-рекеттерін алыптастыру жне білімді автоматты трде дербес компьютер кмегімен шыаруа дадыландыру. Оушыларды арапайым математикалы модельдерді, компьютерлік бадарламаларды кмегімен мультимедиялы технологияны тиімді дістерін пайдалана білуге, тиімді нтиже алуа, олара талдау бере білуге йрету. Сабаты оыту барысында мынадай функциялар жзеге асырылады:

  • оу мазмнын мегертуде пнаралы байланысты іске асыру;
  • ЭЕМ-ді олдану саласындаы дадыларды дамыту жне тередету.
  1. Технология пнін оытуда оушыларды апаратты зыреттілігін жааша оыту технологияларын олдану арылы дамытуды дістемелік негіздері

2.1 Жоары сынып оушыларын киімді конструкциялау мен модельдеуге оыту мазмны

«Технология» оу пні — интегративті білім саласы. Оушыларды математика, физика, химия жне биология пндерінен алан білімдерін синтездеу арылы ндірісте, энергетикада, байланыста, ауыл шаруашылыында, жеіл нерксіпте, транспортта т.б. баыттарда пайдалану жолдарын мегеретін негізгі ылым болып табылады.

«Технология» оу пніні бадарламалары мына тмендегі жадай негізінде жзеге асырылады. азастанны жалпы білім беретін мектептеріні оу жоспарыны инвариантты блімінде «Технология» білім саласын оытуа 1-4 сыныптара аптасына 2 сааттан, 5-11 сыныптара аптасына 1 сааттан блінген.

«Жоары сыныпта оушылара белгілі бір ксіп саласы бойынша оытуды тередету ола алынуа сйкес, біздер олнері бйымдарындаы атарылатын жмыстарды (ол ебегі жне механикалы жабдытарды игеруі) іріктеуді нтижесінде кпшілік орындарда жмыс жасауа ажетті іс-рекеттерге баулу арастырылады.

«Технология» білім саласын мегеру оушыларды жалпы білім мен дадыны мегеруіне ммкіндік береді; интеллектуалды, тлалы, этикалы жне эстетикалы дамуын, зіндік ксіптік айындалуын, азіргі леуметтік-экономикалы жадайлара бейімделуін амтамасыз етеді.

«Технология» пніні масаты: оушыларды здігінен ебек етуге дайындауа, кпшілік ажет ететін баралы ксіпті игеруге кмек ету. з бетінше нарыты экономика жадайында бизнес-жоспарын жасауа соан орай мына болжамдар арастырылады; экономикалы, экологиялы жне ксіпкерлік білімдерді мегеру барысында затты, энергияны, апаратты материалдарды трлендіруді азіргі жне болаша технологияларымен жастарды танысуы, оларды политехникалы дамуы; оушыларды шыармашылы жне эстетикалы дамуы; оушыларды зін-зі тану ммкіндігін, ксіпкер лемін оып йренуін, зіндегі жеке ксіптік бейімділіктерін айындау шін сараманды тжірибе элементтерін алыптастыруды амтамасыз ету.

«Технология» оу пнін оытуды басты міндеті: кп тараан жне болашатаы технология жайында политехникалы білімді жне аыл-ой, сезімдік рекеттері жйесін алыптастыру; отбасы шаруашылыы мен й экономикасын жргізуге ажетті білім мен іскерлікті алыптастыру; азіргі ндіріс негіздеріне, ызмет крсету жолдарымен таныстыру; оушыларды з бетімен жмыс істеу жне жеке абілеті арылы жобалау мен конструкциялауды шыармашылы есептері шешуін дамыту; ксіптілікті зіндік айындалу масатында азастан Республикасы жергілікті жне лтты ерекшеліктерді ескере отырып, ксіптік кеістігін білуді, ксіптік бадарын сынап анытай алуды, оушыларды зін-зі танып білуін амтамасыз ету; ебек сйгіштікті, іскерлікті, йымшылдыты, адамгершілік пен айырымдылыты, шыншылдыты, жауапкершілік пен ізеттілікке трбиелеуді іске асыру; нарыты экономика, менеджмент, маркетинг туралы негізгі тсініктер арылы ызмет крсету мен з німдерін ндіруге жне іске асыруа ммкіндік жасау; ттыну бйымдарын ебек объектісі ретінде пайдаланаалуа жне оларды дизайнмен сндік олданбалы нерді талаптарына сай семдей білуге йрету; компьютерлік технологияны мегеру арылы графикалы сызуды орындау, іс-ааздарыны жобасын ра білу.

«Технология» білім саласыны басты масаты-оушыларды здігінен ебек етуге, баралы ксіпті игеруге дайындау болып табылады.

«Технология» білім саласыны басты масаты – оушыларды здігінен ебек етуге, баралы ксіпті игеруге дайындау болып табылады. «Технология» білім саласыны мазмны жалпы білім беретін мектептер шін мына баыттарды арастырады (Кесте 4)

Кесте 4 — 10-сынып таырыпты жоспары

Иы бйымдарын жобалау, конструкциялау, модельдеу жне дайындау

«Иы бйымдарын жобалау, конструкциялау, модельдеу жне дайындау» – 16 саат:

1) иы бйымдарын конструкциялау, модельдеу жне дайындау (кйлек, йел жейдесі (блузка), халат, ккірекше (жилет, жекет) – тадау бойынша. Тігін бйымдарыны эскизін, сызбасын, дайындау реттілігін, дайындау тсілдерін йрену;

2) эскиз, костюм композициясы, силуэт, тсі, пропорция туралы тсінік. лшем алу жне иыты бйым сызба негiзiні рылымы, еркін онымдылыа арналан осымшалар, ттаспішім негізіндегі тігін бйымдарын (халат) модельдеу, спортты типтегі кйлекті модельдеу жне конструкциялау, дайындау технологиясы;

3) ондырма жеді модельдеу (фасонды сызы жргізу арылы), негізгі бкпе орнын ауыстыру, жаалар жне тймелеу, ір трлері, жаа сызбасыны рылымы, бйым блшектерін атырмалау (ірасты, жаа, аттама);

4) іскерлік костюмдермен танысу, жекет, ккірекше (жилет) жне белдемшені нсау карта бойынша дайындау, біктемесіз жне тіктемесі бар жааларды тйіндік деу, иыты бйымды дайындау технологиясы (аналитикалы, технологиялы жне баылау), киімді кркемдеп рлеу;

5) сараманды жмыс: лшем алу, иы бйымыны сызбасын растыру (тор, арты бой, алдыы бой), жаа, ондырма же рылымы. Жеді, бйымды модельдеу, бел сызыы бойындаы бкпені есеп-рылымы (ынамалы жне жартылай ынамалы бйымны силуэті, йел жейдесі жне белдемшені модельдеу).

Оушыларды дайынды дегейіне ойылатын талаптар

Оушыларды дайындыы пндік, тлалы, жйелі-рекеттік нтижелеріне арай бааланады.

Пндік нтижелері екі аспектен арастырылады: білу керек жне орындай алу керек.

Технология (ыз балалара арналан) 10 сыныпты соында оушылар:

1) санитарлы-гигиеналы талаптар мен ауіпсіздік техникасын;

2) лшем алу ережесін жне оларды шартты белгілерін жазуды.

3) киімді жобалау жне модельдеуді;

4) лшем алуды жне есептеп жазуды;

5) сызбаны тсінуді жне сызуды;

6) бйым блшектерін калькаа немесе ааза кшіруді;

7) матаны стіне пішімді тиімді орналастыруды;

8) пішім блшектерін деуге дайындауды мегеруі тиіс.

Жйелілік-рекеттік нтижелері, 10 сынып оушылары

1) ндіріс саласындаы кеінен пайдаланатын технологиялары негіздері бойынша білім жйесін игергенін;

2) ылыми мліметтерді талдауа, деуге, синтез жасауа жне олдануа икемділігін;

3) танымды, жобалау, рылымдау жне зерттеу, шыармашылы трыдан олдану дістерін игергенін;

4) азіргі заманы апаратты-коммуникациялы технологияларын игергенін;

5) дамыан коммуникациялы абілеттерін, кптілді мдениетін игергенін;

6) маліммен жне жолдастарымен оу ызметтестіктерін жне бірлескен іс-рекеттерін йымдастыра білуін;

7) з сезімдерін, ойларын жне ажеттіліктерін білдіру шін, з іс-рекеттерін жоспарлау жне реттеу шін, коммуникация масатына сйкес, саналы трде сйлеу ралдарын пайдалана білуін; ауызша жне жазбаша тілдерді, монологты мнмтіндік тілді игергенін;

8) экологиялы ой-пікірін алыптастыру жне дамытуын, оны практикалы ебек ету іс-рекетінде жне ксіптік бейімделуде олдана білуін крсете білу керек (Кесте 5).

Кесте 5 — 10-сынып «Иы бйымдарын жобалау, конструкциялау, модельдеу жне дайындау» тарауыны таырыпты жоспары

Таырып атаулары жне блімдері

Тарау. «Иы бйымдарын жобалау, конструкциялау, модельдеу жне дайындау»

Киімні конструкциясын жобалау

Сызбаа ажетті лшемдер алу

Трлі жеді киім лгілеріні сызбасын есептеп растыру.

Тігін бйымдарын модельдеу

Иыты бйым лгілерін зірлеу

2.2 Тігін бйымдарын конструкциялау мен модельдеу баыты бойынша оытылатын сабатар жйесі

азіргі уаытта «оамды апараттандыру», «білім беруді апараттандыру» деген сз тіркестері бізді сздік орымыза еніп кетті. Олай болса, оамды апараттандыру дегеніміз не? оамды апараттандыру дегеніміз – ылыми техникалы прогресс жетістіктеріні кнделікті трмыса ауымды енуіні нтижесі, яни адам міріне іс — рекетті интеллектуалды трлеріні жан-жаты сер етуі мен роліні жоарылауына байланысты объективті деріс.

Ол оыту мазмны, дісі мен йымдастыру трлеріні згерісін тездетеді. Бл дерістегі негізгі мселе білім беруді мазмны мен масатын згерту болып табылады, ал оны технологиялы жаынан амтамасыз ету — ндірістік мселе.

оамды индустрияландыру кезеінде білім беру жйесі алдыы кезекте, маманданан сауатты ттынушыларды дайындауа баытталса, ал білім беруді апараттандыру жадайында бл мселе білім беруді негізгі масатына ауысады. Мндаы негізгі масат – оушыны оршаан лем жайында табии ылыми болжамын алыптастырумен жалпы ізгілікті адамгершілікке дайындау болып саналады.

азіргі заман малімнен тек з пніні тере білгірі болуы емес, тарихи танымды, педагогикалы-психологиялы сауаттылы, саяси экономикалы білімділік жне апаратты сауаттылы талап етілуде. Ол заман талабына сай білім беруде жаалыа жаны мар, шыармашылыпен жмыс істеп, оу мен трбие ісіне еніп, оытуды жаа технологиясын шебер мегерген жан боланда ана білігі мен білімі жоары жетекші тла ретінде лаатты саналады.

Орта білім беру жйесін апараттандыруды негізгі масаты оушыларды апаратты мдениетін алыптастыру. Осы масатты орындау барысында оушыларды апаратты мдениетін алыптастыруда жаа дістерді олдану ажеттілігі туындап отыр. XXI асырда апараттанан оам ажеттілігін анааттандыру шін білім беру саласында тмендегідей міндеттерді шешу кзделіп отыр: компьютерлік техниканы, интернет, компьютерлік желі, электронды жне телекоммуникациялы ралдарды, интерактивті ралдарды, электронды оулытарды оу рдісіне тиімді пайдалану арылы білім сапасын ктеру.

Еліміздегі саяси, леуметтік-экономикалы згерістерге сай білім беруді апараттандыру баытында мектебімізде жргізіліп жатан жмыстар апараттандыруды мемлекеттік бадарламасына сйкес жзеге асырылуда.

XXI асыр–апарат асыры боландытан адамзата компьютерлік сауаттылы ажет. Бгінгі тада мектеп пндерін компьютер, интерактивті ралдарды кмегімен оыту нтижелерін зерттеудегі ылыми проблемаларды шешу е басты орын алады. Бан себеп оыту дерісінде туындайтын компьютерлендіруді педагогикалы-психологиялы жаа проблемалары лі толы шешілмегені.

Білім беру жйесін апараттандыру білім беру шін лкен перспективалар ашады. Соы жылдары компьютерлік, телекоммуникациялы техника мен технологияларды оам міріндегі ролі мен орнында тбегейлі згерістер болды. Апаратты жне телекоммуникациялы технологияларды игеру азіргі заманда рбір жеке тла оу жне жазу абілеті сияты сапалармен бірге атара жне рбір адам шін ажетті шарта айналды.

рбір елді технологиялы даму дрежесіне оны экономикалы уаты мен халыны трмыс дегейі ана емес,сол елді лемдік оамдастыта алатын орны,баса елдермен экономикалы жне саяси ыпалдасу ммкіндіктері, сондай-а лтты ауіпсіздік мселелерін шешуіне байланысты. Сонымен атар, лдебір елде азіргі технологияны дамуы мен олдануыны дегейі оны материалды базасыны дамуымен атар емес, негізінен оамды парасаттандыру дегейімен, оны жаа білімді туындату, игеру жне олдана білуабілетімен де аныталады.

Жедел дамып отыран ылыми-техникалы прогресс оам міріні барлы салаларын апараттандыруды аламды дерісіні негізіне айналады. Апаратты-технологиялы дамуа жне оны арынына экономиканы жадайы, адамдарды трмыс дегейі, лтты ауіпсіздік, бкіл дниежзілік ауымдастытаы мемлекетті ролі туелді болады. Ттас дние алыптастыру мен оамдастытар, жеке адам мен бкіл дниежзілік оамдастыты мір сруі шін жаа жадайларды амтамасыз етуде апаратты-телекоммуникациялы технологиялар маызды роль атарады.

ылым мен техниканы даму арыны оу-аарту саласыны оыту рдісіне жаа технологиялы дістер оны ішінде интерактивті ралдарды ке клемде олдануды ажет етеді. азастанны туелсіз мемлекет ретінде алыптасуы орта білім беру жйесіні дамуымен тыыз байланысты. ай халыты, ай лтты болсын толыып суіне, рухани рі мдени дамуына басты ыпал жасайтын тірегі де, тп азыы да – мектеп.
Мектептерді білім дегейін ктеру жне онда интерактивті ралдарды пайдалану арылы оу-трбие дерісін тиісті дегейге ктеру, мектеп стаздарыны, басшыларыны, педагогикалы жжымны жйелі басшылыа алан баыты деп есептейміз. Интерактивті ралдарды олдану негізінде мектепте жаратылыстану баытыны пндерін оыту сапасын арттырып, білім беруді апараттандыру жйелі трде іске асады деуге болады.

Мектепті апараттандыруа осылай мемлекет тарапынан лкен экономикалы олдау крсетіліп, оны оыту, йрету мселесі бкіл халыты дегейге ктерілсе ана бізді еліміз ндірісті жоары психологиясын мегерген диежзілік бсекеге ттеп беретін, ндіріс німдерін ндіре алатын алдыы атарлы мемлекетке айналады. Ол дрежеге жетуге ажетті білім алуына бізді жас рпаты абілетіні жететініне сенім мол.

«азіргі заманда жастара апаратты технологиямен байланысты лемдік стандарта сай мдделі жаа білім беру те ажет» деп, Ел басы атап крсеткендей жас рпаа білім беру жолында апаратты технологияны оу рдісінде отайландыру мен тиімділігін арттыруды маызы зор[88].

Компьютер жне интерактивті ралдар арылы жасалып жатан оыту дерісі оушыны жааша ойлау абілетін алыптастырып, оларды жйелік байланыстармен задылытарды табуа итеріп, нтижесінде — здеріні ксіби потенциалдарыны алыптасуына жол ашу керек. Бгінгі тадаы апаратты оам аймаында, оушыларды ойлау абілетін алыптастыратын жне компьютерлік оыту ісін дамытатын жалпы задылытардан тарайтын педагогикалы технологияларды ана тиімді деп санауа болады.

Интерактивті оыту технологиясы – бгінгі тада жоары ксіби педагогикалы білім беруді ажыралмас блігі болып табылып, отанды жне жаын рі алыс шетелдерді жоары оу орындарыны іс-тжірибесінде кеінен олданылып келеді. Оушыларды киімді конструкциялау мен модельдеуге оытуда маызы зор екендігін атап теміз, йткені оытуды интерактивтілігі– виртуалды оыту ортасындаы заманауи білім беру дерісіні басты аидаты болып табылады (О.И.Агапова, Л.А. Джонс, А.С. Ушаков; У.Ж. Алиев; В.Г. Гульчевский жне Н.Е. Гульчевскийлер; М.В. Кларин жне т.б. [89,90,91,92,93,94]) мны зі тікелей оу материалдарына, сондай-а оыту дерісіне де атысты болып келеді. Алашы жадайда интерактивтілік, сіресе, мультимедия олданыла отырып, компьютерлік бадарламалармен амтамасыз етіледі; екінші жадайда – студенттер мен оушыларды синхронды жне асинхронды екі жаты коммуникациялы арналара орай іске асырылады.

«Интерактив» термині біздерге латынны «interact» («inter» — зара, «act» — рекет ету) сз тіркесінен келген.

Интерактивті оыту тжырымдамасы мен технологиясы интеракция (латын: interaction — зара рекет жасау, бір-біріне сер ету) былыстарына негізделген. Интерактивті дегеніміз — зара рекет жасау немесе лдебір нрсемен (мселен, компьютермен), я болмаса лдекіммен (адаммен) диалог ру, схбаттасу тртібінде болу абілетін білдіреді.

азіргі дидактикада интербелсенді оыту технологиясыны ылыми – негізделген шектемесі бола оймаанымен, оларды маызын тсінуге арналан кейбір жалпы дістер баршылы. Мселен, интерактивті оыту тртібіні рылымын белгілі бір зара рекет жасау арылы білім алушы мегеретін апаратты аындар райды. Осы зара рекет етуде оыту ортасына атысты ретте білім алушы траты субъект – объекттік атынаста болады, мерзім-мерзімімен оны автономды элементіне айналады (Е.А.Кристочевский; Б.И.Масшбиц жне т.б. [95,96]).

Осындай діске орай интерактивті оыту технологиясы рамына біратар осымша технологиялар енеді, олар – суретте крсетілген.

Оушыны шыармашылы дамуы шін орасан зор педагогикалы леует жмсалатындыы длелдеуді ажет етпейді. Яни оушы – компьютер – оушымен зара рекеті барысында білім алушылар шыармашылы іс-рекетке йренуді жаа дістері жне технологияларымен жедел танысады. Оларды компьютермен тікелей зара рекет жасауы оу-шыармашылы іс-рекетті бір трі болып келеді. Оушыларды компьютермен зара рекет жасауы интернет аламторына ену жне ондаы білім ресурстары мен технологияларын пайдалану арылы жзеге асырылады: бейне- жне телеконференциялар, электронды пошта жне т.б.

зара рекет жасауды зге трлерінде, яни адамны адаммен схбатта жне диалог барысында тлааралы танымды арым-атынас жне білім беру дерісіндегі барлы субъектілерді зара рекеті орын алады, рбір білім алушыны жеке асиеттері дамытылады, оны тласы трбиеленеді.

Оушыны зінде бар тжірибемен тередете жмыс істеуі интерактивті оытуа тн асиет болып келеді, мнда оушыны тжірибесі оу танымыны маызды дереккзі ызметін атарады. Интерактивтік оытуда жаттытырушы-оытушы шешуші рль атарады. Оытушы-жаттытырушы бірнеше негізгі рльдерді атарады: лектор–сарапшы, йымдастырушы (топты ішінара шаын топтара бледі, тапсырмаларды орындалуын йлестіреді); кеесші (жаа деректерді з бетінше жинауа, ойылан міндеттер шешімін табуа йретеді).

Яни, егер дстрлі оытуда жаттытырушы-оытушы оу апаратын зі арылы ткізетін сзгі рлін орындаса, ал интерактивті оытуда – жмыстаы кмекші, атысушы, апарат кздеріні бірі рлін атарады.

Сонымен, интербелсенді оыту дегеніміз – бл білім беруде оушыларды танымды іс-рекетін йымдастыруды арнайы формасы. Ол толыанды наты рі болжанушы масаттара ие. Интерактивтік оыту оан атысушыларды жеке тжірибесіне, мегерілуші тжірибесімен тікелей зара рекеттесуге негізделеді. Оытушы дайын білімді, дайын шешімдерді бермейді, біра атысушы – студенттерді з бетінше ізденуге баулиды. Оны міндеті оушыларды бастама ктеруі шін олайлы жадай жасаудан ралады. Студент з табысын, интеллектілік дербес рекетін сезінетін мндай оыту жадайлары оыту дерісіні зін німді ете тседі.

Интерактивті оыту интерактивті оыту дістерін пайдалануды арастырады. Интерактивті оыту дістері деп, е алдымен оыту барысында оытушы мен студент арасындаы белсенді зара рекеті, тланы шыармашылы абілеттерін дамытуда, «нертабыс» пен «жаалы» ашуа ыпал баламалы тадау жадайында бадарлану икемділігін амтамасыз ететін дістерді тсінеміз. Бл дістер белсенді танымды – оу іс-рекетінде наыз шыармашылыты арастыратын жоары оу дегейіне ол жеткізуді амтамасыз етеді.

Интербелсенді сзі — зара рекет ету бейімділігін білдіреді немесе гімелесу, лде кіммен (адаммен) не болмаса лде немен (мысалы, компьютермен) схбаттасу режімінде болады. Демек, ИО – бл, е алдымен, схбаттасып оыту, оны барысында оытушы мен оушыны зара рекет етуі жзеге асырылады.

Бл зара рекеттестікті ерекшелігі мыналардан трады:

  • білім субъектілеріні бір маыналы кеістікке келуі;
  • крделі мселелер рісінде шешілетін тапсырмаларды бірігіп ктеру, яни бірыай шыармашылы кеістікке осылу;
  • тапсырмаларды шешуді жзеге асыратын дістер мен ралдарды тадауда келісушілік;
  • жаын эмоциялы жадайларда онсол кйге бірге тсуі, тапсырмаларды абылдау мен жзеге асыруда бойда болатын ндес сезімдерді бастан кешуі.

ИО мні мынада, оу дерісі іс жзінде барлы оушы таным рдісіне тартылатындай болып йымдастырылуы тиіс, оларды осыан байланысты не біледі, нені ойлайды тсінуге жне рефлекстеуге ммкіндігі болуы тиіс. Таным дерісінде оушыларды біріккен іс-рекеті, ркім зіні жеке-дара лесін осатын, оу материалдарын мегеруді білдіреді, білімдерін, идеяларын, іс-рекет тсілдерін алмасу жргізіледі. Жне де бл мейірімділік пен зара бір-біріне олдау крсету аясында болады, ол тек ана жаа білім алуа ммкіндік беріп оймайды, таным рекетіні зін де дамытады, оны ызметтестік пен кооперацияны лде айда жоары нысандарына ауыстырады.

ИО мндік ерекшелігі, сипаттамасы – бл субъектілерді зара рекеттестігіні бір баыттаы белсенділігіні жоарылыы, атысушыларды зара рекеттестігі, эмоционалды, рухани бірігуі.

ытайды бір наыл сзінде: «Маан айтшы – мен мытып аламын; маан крсетші – мені есімде алады; зіме істетші – мен сонда тсінемін» делінген. Осы сздерден ИО табады.

ИО пайдалану кезінде оушылар тсіну дерісіне толы анды атысушылар болады, оны тжірибесі оу танымыны негізгі айнар кзі ызметін атарады. Оытушы дайын білімді бермейді, біра оушыларды з бетімен ізденуге йретеді. Білім беруді дстрлі нысандарымен салыстыранда, ИО оытушы мен оушыны зара рекеттестігі ауысады: педагогты белсенділігі оушыны белсенділігіне орын береді, ал педагогты тапсырмалары оларды инициативасы шін жадай жасаушы болады. Педагог зі арылы оу апаратын жіберетін, зіне тн фильтр рлінен бас тартады, жне жмыста апарат кздеріні біреуінен кмекші рлін атарады. Интербелсенді оыту интенсивті оытуда да кеінен олданылады. Бл дістерді игеру жне олдану шін, оытушыа топты зара рекеттерді р трлі дістемелерін білу ажет. Интербелсенді оыту зара тсінікті, зара рекеттестікті, зара байытуды амтамасыз етеді. ИО ешандай жадайда да дрістік материалдарды орнын ауыстырмайды, біра оны жасы мегеруге септігін тигізеді, жне е маыздысы: пікірді, атынастарды, мінез-лы машыын алыптастырады.

ИО білім алу жне оны дамыту дерісіне белсенді ат салысуа тарту жатады:

  • «ми штурмы» (шабуыл)
  • шаын-лекциялар
  • топтардаы жмыс
  • баылау параы немесе сына
  • рлдік ойын
  • ойын жаттыулары
  • жобаны зірлеу
  • жадайлы тапсырмаларды шешу
  • сапаршыны (визитерді) шаыру
  • сарапшы топтарыны пікірсайыстары
  • схбаттар
  • сахналау
  • жадайдан жеілу
  • оушыны рліне ену
  • сюжеттік суреттерді талылау
  • квиз-срау (баылау) жне т.б. (мнда аылшын тілінде quiz – алдын тапсырылатын емтихан, тексеру — 1) радио- немесе жеімпаздара сыйлатар сынылатын сра-жауап тріндегі теледидарлы ойын; 2) деби, музыкалы немесе баса да викторинала). Интербелсенді діске сондай-а р трлі кмекші ралдарды пайдалана отырып: тата, кітаптар, бейне материалдар, слайдылар, флипчарттар, постерлер, компьютерлер жне т.т. таныстырулар жатады.

Сонымен атар, оу дерісіне топты пікірсайыстар, жазбаша мазмндамалар жне шыармалар, схбаттар, жастарды «те – теімен» аидаты бойынша рдастарымен жмыс істеуге оыту, бейнефильмдер мен бейнесюжеттерді арап шыып талылау, ртрлі науандар мен акцияларды ткізу.

Оуды интербелсенді дістері лгілері:

«Ми шабуылы», «ми штурмы» («дельфи» дісі) – бл діс, берілген сраа кез-келген оушы жауап бере алатын діс. Маыздысы айтылан кзараса бірден баа оймау керек, барлыын абылдау ажет жне райсысыны пікірін татаа немесе пара ааза жазан дрыс. атысушылар олардан негіздеме немесе сраа тсініктеме талап етілмейтінін тсінулері керек.

«Ми шабуылы»хабарландыруды анытау керек боланда жне/немесе атысушыларды белгілі сраа атынасы кезінде олданылады. Жмысты бл нысанын кері байланыс алу шін олдануа болады.

1. атысушылара талылау шін белгілі бір таырып немесе сра беру.

2. Осы мселе бойынша зіні ойын айтуа сыныс жасау.

3.Айтыландарды барлыын жазу (оларды брін арсылысыз абылдау керек). Егер сізге ол тсініксіз болатын болса, айтыландарды айталап анытауа жол беріледі (кез-келген жадайда идея атысушыны аузынан алай шыса, солай жазылады).

4. Барлы идеялар мен талылаулар айтылып біткеннен кейін, берілген тапсырма андай боланын айталау керек, жне атысушыларды сзінен сіз не жазып алдыыз соны барлыын тізіп шыу керек.

5. атысушылардан, оларды пікірі бойынша алынан нтижеден андай орытынды жасауа болатынын жне тренингті таырыбымен байланысты оны алай болатынын срай отырып жмысты аятау ажет.

«Ми шабуылы»аяталаннан кейін (кп уаытты алмай, орташа 4-5 минут), жауапты барлы нсаларын талылау керек, бастыларын жне келесілерін тадау ажет. «Ми шабуылы» ажеттілігіне арай тиімді діс болып табылады:

— талылауа атысуа онша сенімді емес атысушыларды ынталандыру;

— ыса мерзім ішінде идеяны кптеп жинау;

— дрісханаларды дайындыы мен хабарландырылуын анытау.

Шаын топтардаы жмыс. Алдын ала сатандыру оуы дерісін оушылара шамамен жобалап ру ажет. Аталан жадайда е тиімдісі топтарда жмыс істеу. Мндай жадайда оытушы диагностика мен мониторингті амтамасыз етеді, оу-жаттыу ортасын йымдастырады, алашыда баса ресурстар болмаса олдау (кеес, нсаулар береді) крсетеді.

састыын немесе белгілі бір былыстарды айырмасын жариялау ажет болса, жмысты мндай нысаны олданылады, атысушыларды р трлі топтарыны бір жне сол мселеге атынасын анытайды.

Білім дерісіні субъектісі ретінде топты интербелсенді режимін енгізу не береді? Бл, е алдымен:

арым-атынас жасау жне зара рекет ету машыын дамытады.

Топты баалы-баыттаушылы бірлігін алыптастырады.

Жадайа байланысты леуметтік рлдер сменасыны икемділігін кеейтеді.

Тест сынаы. Тест сынаы дісіні кмегімен жастарды хабарландырылу дегейін немесе оларды талыланатын таырыпа атынасын анытайды. Тест сынаын дрыс жасау дісі орынды болуы тиіс: олар сауатты, аны, ыныты тілде жасалуы ажет жне оушыларды сезімін орауы керек.

Тест сратарын ала отырып оушылар оларды назар сала оулары жне тиісті графада здеріні жауап нсаларын: «дрыс», «дрыс емес», «білмеймін» деп белгілеулері тиіс.

Содан кейін, егер тест жасырын болмаса, жауаптары сабатарда немесе топтарда талыланады. Жасырын тест сынаы орытындысын оытушылар (тренерлер) шыарады. Ал кдімгі тест сынаы орытындысын – жауаптарын оушылармен бірге талылааннан кейін оытушылар (тренерлер) шыарады.

Рлдік ойын. Рлдік ойын — бл мірлік жадайларды белгілі бір мінез-лы немесе эмоционалды жатарын мегеру ниетінде алдын-ала блінген рлдер арылы атысушы топтарды сахналап ойнауы.

Рлдік ойындар шаын топтарда (3-5 атысушы) жргізіледі. атысушылар карточка арылы (татада, ааз паратарда жне т.б.) тапсырма алады, рлдерді бледі, жадайды ойнайды жне барлы топа сынады (крсетеді). Оытушы балаларды мінез-лын ескере отырып рлді здері бледі.

Бл дісті артышылыы сол, рбір атысушы зін сынылан рл жадайында крсетеді, сол не баса жадайды айтарлытай шынайы байайды, сол не баса рекеттерді салдарларын сезінеді жне шешім абылдайды.

Жмысты аталан нысаны ойын жадайларын растыру жолымен, тапсырылан шарттармен алдын ала белгіленген мінез-лын, сол немесе баса жадайларда адамдарды мінез-лы мен эмоционалды реакциясын бейнелеу шін олданылады.

Бгінгі масат-рбір оушылара тбегейлі білім мен мдениетті негіздерін беру жне оларды жан-жаты дамуына олайлы жадай жасап, жеке тла алыптастыру. Ол шін азіргі білім беру саласындаы оытуды озы технологияларын тере мегеру керек. Жаа технологияларды педагогикалы негізгі аидалары: балаа ізгілік трысынан орау, оыту мен трбиені бірлігі, баланы танымды кшін алыптастыру жне дамыту, баланы танымды жне шыармашылы икемділігін дамыту, р оушыны абілеті мен ммкіндік дегейіне орай оыту, барлы оушыларды дамуы шін жйелі жмыс істеу, оу рдісін оушыны сезінуі. Білім беру технологияларыны озы дістеріні бірі болып табылатын, ксіптік білім беруге жасы серін тигізетіні — ойын дісі. Білім беру жйесінде инновациялы технологияны трі болып табылатын рекетті технологиялары олданылуда. Осындай технологияларды басты масаты — «іскерлік ойын» дісі.

Технологияны жасау баыт-бадары ксіптік тжірибелік икемдіктерін жетілдіру жйесіне баытталан. Осыан атысты білім беру апараты ксіптік жмысты сапалы трде орындау ммкіндігін амтамасыз ететін рал ретінде атысты. Ойын дісі оамды мамандытарды оытуда ана емес, сондай-а техникалы мамандытара да жоары тиімді.

Ойын дісі оушыны материалды ынуды барлы амалдарын, абылдауды барлы трлерін олдана отырып, анааттандырады.

Оушылара зерттеулік жмыс жне практикалы жмысы барысында емтихана дайындалу сынылды. Сабаты жоспары бойынша оу материалы келесідей модульдерге блінеді:

Модуль1. азіргі технологиялы басару объектілерін жіктеу жне оларды рылымы.

Модуль 2. Техникалы реттеу жйелеріні негізгі трлері.

Модуль 3. Объектілерді жіктелуі.

Берілген классификация бойынша ойын бадарламасы дайындалады. Материалды мегеру шін р блімге оушылар бірнеше топа блінеді. Сол оушылар берілген материал бойынша дайынды жргізеді де оны жзеге асырады. Оларды басты масаты — оу материалын тередей з бетімен талдауа кмектесетін апаратты берудегі мультимедиялы жне баса да ралдарын барынша пайдалану. Ойын дайындау барысында оушыларды шыармашылы абілеттіліктерін оса осымша бейстандартты ойлау ммкіндігіне ие болады. Топтар арасындаы бсекелестік ойын дісіні тиімділігін арттырады. Ойын р модульге ерекше, айрыша болады (сурет 6).

Сурет 6. Ойын дісіні тиімділігі

Топта жмыс жасаанда оушылар з бетімен оумен айналысады. сіресе «білікті»

Оушы «лсіздеу» оушыа з білімін беру, оу материалын мегерудегі ызыушылыын жне талпынысын ашу. Бір модуль бойынша ойын нтижесін орытындылай келе, топ е белсенді жне білімді жеімпаз оушыны таайындайды. Барлы модульдер бойынша ойын нтижесін орытындылаанда топ йымдастырушыларынан е здік жне ойынды е жасы, е тиімді, е ызыты жасаан топ таайындалады.

Ойынды дісті олдану оу материалын абылдау дегейін бірнеше есе ктереді жне келесідей иындытарды шешеді:

  • оушыны арнайы пндерді мегерудегі зіндік ызыушылыын жне ужін арттыру,
  • оу материалын зерттеуіні сапасын ктеру, оушыны зіндік жмысы секторын кеейту,
  • пнді танымды зерттеу,
  • оушыны зіндік жне ксіби асиеттерін алыптастыру.

Ойын дісін олдананда А. Байтрсыновты «. баланы ойына йрету, ойына атыстыру арылы ойыны айсы, йретуі екенін балалар айырмастай, сезбестей етіп йрету керек» деген аидасын немі басшылыа алып отырамын.

Шаын лекциялар. Шаын лекциялар теориялы материалды сынуды тиімді материалдарыны бірі болып табылады. Оны бастар алдында алдыда тран таырыппен байланысты, ми штурмын немесе рлдік ойынды ткізу ажет, ол атысушылар шін оны маызын арттырады, оларды апараттандыру дрежесі мен таырыпа атынасын анытайды.

Материал атысушылар шін ыныты тілде мазмндалады. рбір терминге анытама беру ажет. Теорияны «жалпыдан жекеге» аидаты бойынша тсіндірген дрыс. Келесі сраа кшер алдында айтыландарды брін жинатау жне сізді дрыс тсінгеніізге кз жеткізу керек.

Беделді айнарлара сйену маызды жне айтыландарды брін – сіз ойлап таппааныыза, оны осы саладаы мамандар зерттеп жне сипаттаанына назар аудару керек. Ойын аяталаннан кейін атысушыларда пайда болан барлы сраты талылау керек, содан кейін, аталан апаратты тжірибеде алай олдануа болады жне мны андай нтижемен жргізуге болады, соны срау керек.

Шаын лекцияларды интербелсенді режімде ткізу сынылып отыр: андай да бір апаратты хабарлар алдында тренер атысушылар бл туралы не білетінін срайды; андай да бір бекітуді сынаннан кейін тренер бл мселе бойынша атысушыларды ой-пікірін талылауа сыныс жасайды.

Жобаны зірлеу. Бл діс атысушылара ойша аудиториялардан шыып, талыланатын мселе бойынша з рекетіні жобасын жасауа ммкіндік береді. Е бастысы, топ немесе жекелеген блімшелерді з жобасын орайтын, басаларды алдындаы зіні артышылыын длелдейтін жне достарыны пікірін білуге ммкіндігі болады.

атысушыларды мамандандырылан мекемелерден кеес алуа, кітапханалардан дебиеттер алуа жне т.б. алуа ммкіндіктері бар.

атысушылара газеттен таырып мселелеріне атысы бар басылымдар, суреттер, маалалар жинауа, содан кейін бл материалдарды топ болып талылауды сынуа болады.

Бейнефильмдерді кру жне талылау. Сабатарда длей апаттарды аупін тмендету жнінде кркем жне деректі бейнефильмдерді, оларды фрагменттерін, сондай-а бейнероликтер мен бейнесюжеттерді пайдалануа болады.

Тиісті мазмндаы бейнефильмдерді тек ана осымша материалдар ретінде емес, сабатарды жне тренингтерді кез-келген тріне оны таырыбы мен мазмнына сйкес пайдалануа болады.

Фильмді крсетер алдында оушыларды алдына бірнеше (3-5) шешуші сратар ою керек. Бл келесі талылауа салуды негізі болады. Алдын ала тадалып алынан кадрлармен фильмді тотатып, пікір сайыс ткізуге болады.

Соында оушылармен бірігіп міндетті трде жиынтыын шыару жне орытындысын жариялау керек.

Ширату. Ширату денеге жне психологияа тскен салматы кетіру масатында олданылады. Ширату сондай-а коммуникативтік машыты (арым-атынасты) дамытуа ммкіндік береді. Олар мазмны, іс-рекетті нысаны жне затыы бойынша ретті болуы тиіс. Мысалы, айталы, зейінді жинатауды талап ететін жаттыуды алдында кп имылды керек ететін ширату ойынын жргізуді керегі жо.

Кері байланыс. Кері байланыс атысушыларды талылап отыран таырыптарыны реакциясын ынуа, оуды йымдастыру мен ткізуді кемшіліктері мен артышылытарын круге, нтижелерін баалауа ммкіндік береді.

атысушылар (ерікті трде) ткізілген жаттыулар, апаратты блок, наты кн немесе барлы тренинг бойынша з ойларын айтуды сынады.

райсысыны сезімдері мен обалжуларына назар аударып отыру маызды.

Барлы айтылан пікірлер тренерлер тарапынан да, баса атысушылар тарапынан да нсіз, даусыз, тсініктемесіз жне срасыз тыдалуы тиіс. рбір сйлеушіге айтандары шін алыс айтан дрыс. Басалармен те дрежеде тренерге де кері байланыс сынан дрыс.

Тренинг. Оуды интербелсенді дістерін пайдаланумен ткізілетін саба тренинг деп аталады.

Тренинг дегеніміз не? Тренинг сзі (аылшын тілінен train – трбиелеу, оыту, йрету, машытандыру) – бл жмыс нтижесіне жне ажетті машыты дамытуа ол жеткізуге баытталан, машытану жне андай да бір саладаы жйелі тапсырмаларды, рекеттерді немесе ойындарды орындай білу.

Тренинг оан атысушылара апарат жетіспейтін блімшелерге, рдастарыны ысымына тзе алатындай дады, тлім (мінез-лы) ауіпсіздігі дадысын алыптастыруа ммкіндік береді. Тренингті талассыз беделі – ол оу дерісіне барлы атысушыларды белсенді болуын амтамасыз ету болып табылады.

Тренинг ткізуге ойылатын талап андай? Бл, е алдымен:

тренингке атысушыларды олайлы саны 20-25 адам;

тренингке атысушыларды клеміне сйкес, атысушыларды зара белсенді рекет етуіне ммкіндік беретін, «тренингтік шебер» бойынша орналастыратын орны бар имаратты болуы;

тренингті кез-келген сабаыны басында аталан сабаты масаттарымен жне тапсырмаларымен атысушыларды танысу міндеттілігі;

тренингті бірінші сабаында «таныстыру» мен «келісім» абылдау жаттыуларын – топтарды жмыс істеу ережесін ткізу;

досты алыптаы сенімді атмосфера алыптастыру жне бкіл тренинг бойында соан олдау крсетіп отыру;

бкіл тренинг бойында барлы атысушыларды белсенді араласуа тарту;

рбір атысушыны сезімдері мен пікірлерін рметтеу;

тренингке атысушыларды мадатау;

тренингке атысушыларды (оытушыларды) алдарына ойан оу-жаттыуларыны масатына, з пікірлерін табай ол жеткізу;

тренингті рбір кезеінде тренерлерді уаытша шекті адаалауын амтамасыз ету;

теориялы материиалдар мен интербелсенді жаттыуларды тиімді йлестіруді амтамасыз ету;

тренинг аяталысымен оны орытындысын шыаруды міндттілігі.

Тренинг бір немесе бірнеше сабатан трады, оларды затыы – бір сааттан бірнеше кнге дейін созылуы ммкін. Тренингті ткізу рылымы мен кезедері андай?

1.Тренер (оытушы) е алдымен атысушылара міндетті трде тренингті таырыбын хабарлауы тиіс.

2.Содан кейін атысушылар тренингті масаттарымен жне тапсырмаларымен таныстырылады. Егер тренингті масаттары жне тапсырмалары жазылып, крінетін жерге ілініп ойылса, онда жасы.

3.Тренингті ткізуге ажетті материалдар мен жабдытар алдын ала дайындалады. Оны дайындауа тренингке атысушыларды тартуа болады.

Кіріспе. Бл кезе кез-келген олайлы нысанда ткізілуі ммкін, біра ол келесі жмысты сарынына баыт береді. Сондытан бл кезеде тренер демократиялы, дем беруші атмосфера жасауы тиіс. Егер тренер-педагог зіні ктетіні туралы жне алда тран жмыса атысты ережелер туралы айтса, ол дрыс. атысушыларды жмыса кіріспе сзді, мультимедиалы таныстыруды жне т. б. кмегімен «кіргізуге» болады.

Таныстыру. Таныстыру кез-келген тренингті бірінші сабаыны ажетті процедурасы болып есептеледі. Таныстыру топтарды жандандыруа, олара атысушыларды оу дерісіне тартуа, арым-атынас жасау машыын рістетуге ммкіндік береді. Таныстыру атысушылар бірін-бірі білетін жадайда да жргізіледі. Таныстыруа: «Схбат», «Мені таны», «Визит картасымен алмасу» ойындарын ткізуге болады.

атысушыларды кту. Бл кезеге семинар-тренингтен олар «айналым бойынша» кезекпен жауап беретін сратарды кмегімен атысушыларды кту ымы жатызылады. Мысалы: «Бл семинардан сіздер нені білуді/алуды алайсыздар?»

Алдын ала ватмана «кту аашын» салуа болады. рбір атысушыдан семинар-тренингтен жапсырылатын трлі-тсті паратара (стикерлерге) жне олар нені ктуге болатынын срап жазу жне зіні параын кту аашына жапсыру. Содан кейін осы барлы ктуді дауыстап оу. Таы бір нсасы, бл, рбір оушы шыып зіні ктетінін флипчарта жазу.

Тренингті ткізу тртібі. рбір атысушы зіні ктетінін айтып (жазып) боланнан кейін, тренер-оытушы оан тренингті ткізу тртібін хабарлайды. Бл аталан тренинг-семинарды аншаа созылатынына, онда анша саба болатынына байланыссыз жасалады. атысушыларды сратары бар ма, соны міндетті трде анытау керек.

Топтарды жмыс ережелерін («келісімдерін») абылдауы. Тренинг-сабаыны басынан бастап атысушылар з оуыны жауапкершілігін сезінуі, тиісті жмыс атмосферасын руы, зара сыйласты пен сенімге кіруі, сондай-а материалды мегеру тиімділігін арттыруы шін сабаа мінез-лы ережесін — тренинг немесе «келісім» абылдау сынылады.

«Келісім» пункттерін пара ааза немесе татаа жазу ажет. рбір пунктті бірігіп талылааннан кейін, кпшілік дауыспен абылданады жне крнекті орына ілінеді. Тренинигке атысушыларды назарын дауыс берілгеннен кейін оларды райсысы аталан «келісімні» орындалуы шін жауап беретіндігіне аудару ажет.

білуге жне кбірек есте сатауа тырысамыз;

«ол ктеру» ережесін адаалаймыз;

мселені мні бойынша сйлейміз;

бір-бірімізді ынуа тырысамыз;

згелерді сезімін сыйлаймыз;

уаытша шекараны адаалаймыз;

бір-бірімізге сый крсетеміз (сзбен, шапалапен) жне т.б.

Топтарды хабарландырылу дегейіні баасы. Оытушыларды (тренерлерді) алдында тран міндеттерді бірі тренингке атысушыларды хабарландырылу дегейін баалау болып табылады. Осы масат шін тренинг таырыбы жнінде сратары бар сранамалар немесе сауалнамалар пайдаланылады. Сауалнамалар барлы тренинг тіп боланша саталады, содан кейін оушыларды білім дегейі таы бір рет бааланылады. Нтижелерін салыстыра отырып, атысушыларды білімдері мен машытарында андай згеріс бар екенін білу ызы болады. Оны стіне, тренингті тиімділігін баалауа болады.

Мселелерді маыздандыру. Мінез-лыты згертуге уж дайындау шін тренингте талыланатын мселелерге атысушыларды ызыушылыын ояту керек, бл мселені райсысы шін зекті етіп жасау керек.

Осы масатпен рлдік ойын ткізуге болады.

Оыту. Оытушы-тренер психологиялы-педагогикалы білімді мегеруі жне оларды оу дерісінде іскерлікпен абылдап алу дістерін мегеру ажет, апараттарды атысушыларды жинатауы жне сынуы, оларды мінез-лы атынастарына ыпал ету керек.

Оытушы-тренер оуды масаттары мен міндеттерін, дістері мен тсілдерін, апараттарды айнарларын, алдын алу, білім беру бадарламаларын білулері тиіс.

Табысты оу шін ажетті шарттар:

— оуды ртрлі нысандары мен дістерін олдану;

— білімді ныайту шін айталауды пайдалану;

— шынайы мірлік жадаймен оу дерісіні сйкестігі;

— дрыс пікірді, оытушы-тренерлерді оушыларды рекеттерін адекватты баалауды дер кезінде болуы.

Тікелей оуды 2 кезеі зіне:

І. Апаратты блок немесе теориялы білімді сынуды;

ІІ. Тжірибелік машыты шыдандыруды осады.

1. Апаратты блок. Бл кезеді толып жатан иындытар туындаан сра берушілерді сратарына жауап беруден бастауа болады. Негізгі материал лекция, мультиймедиялы таныстыру трінде сынылады. Содан кейін оытушыны (тренерді) тадауына интербелсенді оытуды келесідей: рлдік ойындар, сзсайыстар, сапаршыны шаыру, кіші топтардаы жмыс жне т.б. ртрлі дістерін пайдалануа болады.

2. Тжірибелік машытарды шыдандыру. Апаратты, теориялы трыдаы кез-келген білімді ескере отырып, тжірибелік іскерлікпен жне машыпен міндетті трде йлесуі тиіс, осы машытарды шыдандыру ажет. Тренингті аталан кезеі зіні мірі мен денсаулыын, сондай-а оршаан ортаны орау жнінде атысушыларды іс жзінде мегеру бейімділігіне шаырады. Осы масатпен рлдік ойындарды, инсценировкаларды, сз сайыстарды, «ми шабуылын» жне жадайа байланысты жмысты баса да интербелсенді нысандарын пайдалануа болады.

орытындысын шыару. орытынды тренингті кез-келген сабаыны аяында шыарылады. Ереже бойынша, бл процедура атысушылар здеріні ой-пікірлерімен, сезімдерімен блісуге, здеріні ниеттерін айтуа есептелінген.

Тренер семинара атысушылардан олар жааларды андайын біледі, олара айсысы ызы, пайдалы, олар андай жаттыулар орындады, естеріне тсіруді тінуі, срауы ммкін, сйте отырып ткен материалдарды ныайтады. Егер тренер тренингке атысушыларды оларды істеуіне ммкіндігі бар тсілдермен: ауызша жне жазбаша алыс жариялап, лдеандай бір кітапшалар, буклеттер, кдесыйлар жне таы басалармен немі ктермелеп отырса, ол жасы. Не болмаса лдеайда жауапты тапсырмаларды сеніп тапсырады.

арастырылан интербеленді дістерге оу ойындары элементтері кіретіндігі аны.

М.В.Кларин, Н.К.Ахметов, В.В.Вербицкий жне т.б. тарапынан оу ойындарыны білім беру ммкіндіктері зерттелініп, оларды олдану нтижелілігі длелденген. Ойындар оыту нтижелерін жаыртумен (білім, икемділік жне дадылар), оларды олданумен, деу жне жаттытырумен, жеке айырмашылытарды ескерумен, ойына трлі білімдарлы дегейлеріне ие білім алушыларды тартумен байланысты ммкіндіктер сынады. Сондай-а ойындар маызды трде эмоциялы-тлалы сер ету, коммуникативті икемділіктер мен дадыларды, нды атынастарды алыптастыруа ммкіндік береді. Сондытан оу ойындарын олдану оушыны жеке жне тлалы асиеттерін дамыуа ыпал етеді.

Осы айтыландара сйене отырып, біздер былай деп есептейміз: интерактивті оыту технологияларыны бір анытамасы ретінде педагогикалы нтижелі танымды арым-атынаса кепілдік беретін оу ойындары тріндегі оытушы мен оушыларды зара рекетін йымдастыру тсілдері жйесін тсіну керек. Нтижеде білім оушыларды оу ызметіндегі табыса ол жеткізу жне оларды мотивациялы, интеллектуалды, эмоциялы т.б. зге салалармен зара баю жадайын сезінетін болады.

Жаа апартты жне коммуникациялы дуірді дамуы нерксіпке жне белсенді іскер адамдарды ортасына осымша кптеген згерістер келді. ркениет жаа оам туызу аымымен аып келеді, жаа апаратты жне коммуникациялы дуірді – жаа апаратты оам деп атауа болады. Мнда негізгі рлді табии жне ылыми білім факторлары-леуметтік оамны жалпы стратегиялы негізгі, апараттандыруды маыздылыын айындайтын болады.

Апараттандыруды маызды баыттарыны бірі-білім беру ісін апараттандыру, жаа апарат ралдары мен дістерін дамыта оытуды идеяларын жзеге асыруа, оу трбие рдісіні барлы дегейлерін бір-бірімен тыыз байланысты рістеуге жне оларды тиімділігімен сапасын ктеруге сер етеді.

Оыту мен білім беру тжірибесі педагогикалы рдісті сапасын немі арттырып отыруды талап етеді. Сол себепті технология пнін оытуда апаратты талдау технологиясын олдануды маыздылыы зор. рпа шін кітапты маызы андай болса, компьютер де оушы шін оршаан лемді тануды табии ралы болып табылады. Олай болса, технология сабаында компьютерлерді уаттануымен жргізу – бгінгі кнні зекті мселелеріні бірі.

Соы жылдары технология пнінде компьютерлік техниканы пайдалану, слаидты тиімді олдана білу белсенді трде жзеге асырылуда. Апаратты талдау технологиясы дегеніміз – оу жне оу — дістемелік материалдар жинаы, ылыми білімні жйесін оытушылар мен оушылар ебектерін жзеге асыру шін олдану формалары мен дістері.

Жаа ааратты технология технология пнін оытуды мазмнын, дісін жне йымдастыру трлерін сапалы згертуіне ммкіндік береді. Оу рдісін ізгілендіру, жекелеу, арындату оытуды сапасын арттырады. Оны тиімді олдануды негіздері арастырылады:

  1. Оыту рдісі сапасы мен тиімділігін, танымды іс — рекет белсенділігін крсету, пнаралы байланыстарды тередету, ажет апаратты іздеу тиімділігі мен клемін кеейту.
  2. оам жадайында жабдыталан мірге зіндік дайындытар жргізу, яни, р трлі ойлау абілетіні трлерін байланыс жолдары абілеттілігін алыптстыру, компьютерлік графика, электронды кестелер, мтіндік апаратты технологияны пайдалану арылы эстетикалы трбилеу, апратты деуі жзеге асыра білу.

азіргі апараттандыру оамында бл оулытарды пайдаланбай ала жылжу ммкін емес. Осы станымды басшылыа алан мектепте оу бадарламамыз оулы негізінде рылан. р сабаа арналан бейне крініс сол электронды оулытар бар. Бл элекронды оулы р таырыпа байланысты тиімді, малім кп ізденбей дайын мтіндік тапсырмаларды пайдалануа толы ммкіншілігі бар. Сондытан да электронды оулы рылысы сапалы дегейде болуы тиіс. Электронды оулы материалыны мазмнынан йренуші дрісті кез – келген зіндісін айталауа ммкіншілігі бар. Сонымен атар оушыны уаытын немдейді, оу материалын іздеп отырмай тілген материалды еске тсіруге де ыпал етеді.

Технологияны оытуда электронды оулытарды олдану барысында оушыларды сабаа деген ызыушылыы крт артатындай байалады. р таырыптаы теориялы білімді мліметті тауып алып, оып йренуге болады. Шыармашылы тапсырмалар мен білімді мегеруге арналан тест сратарымен амтамасыз етілген.

Электронды оулыпен жмыс жасай отырып, кез – келген тапсырманы аяына дейін орындау ммкіндігіне ие болады. Себебі, оан ажетті кмек крсетіп отырады. Егер тиімді оытатын жйелер пайдаланылса оан тапсырманы шешімі де тсіндіріледі. Оушылар белсенді трде оу рдісінде тартылады. Дстрлі оыту жйесіні жетіспейтін жаы – барлы оушыларды оу рдісіне белсенділік танытуын амтамасыз етеді. Компьютер оу рдісін басаруды икемділігін амтамасыз ете отырып, оушыларды іс — рекетін баылауды сапасын згертеді. Дстрлі оытуды негізгі кемшілігі – оу іс-рекетіні маызды кездерді баылауды малім шін ммкін еместігі. Сынып оушыларымен жмыс жасау барысында малім оушыларды райсысыны орындаан барлы тапсырмаларын тексере алмайды, ал дер кезінде тзетілмеген ателер игерілген білім туралы кері пікір тудырады, ал бл ателерді тзету кейіннен те иын. Оу рдісін компьютер кмегімен басару диапазоны те ке; оушыны сра оя алу ммкіндігінен оыту стратегиясын, тапсырмаларды иынды дегейін, кмек млшерін, кейбір жадайда оу материалын тсіндіру ретін тадауа дейін. Оушы тапсырманы орындау барысында зі ажет ететін кмекті дер кезінде алу те маызды. Бан дейін ешбір оыту ралы мндай ммкіндікке ие болан емес. Білім мазмныны негізгі ерекшелігі апарат клеміні кп есе артуы. Бгінгі кні электронды оулы оулы рамына:мліметтер оры, гипермтіндік жне имитациялы оыту, экспертті жйелер енеді. Мліметтер оры дегеніміз – электронды оулыты пайдаланып апаратты енгізу,жйелеу,сатау жне беру болып табылады.Мліметтер оры рамына р трлі статистикалы мтіндік,графикалы апрат енеді. Комппютер малімді алмастыра алмайды,себебі ол оу рдісіні орталы тласы бола тра оушыа тек баыттаушы ретінде сер етеді,оу материалын дайындайды,кмек беру дегейін анытайды. Мектепті апараттандыруа мемлеке ашнда лкен экономикалы олдану крсетіп, оны оыту, йрету мселесі бкіл халыты дегейге ктерілсе ана бізді еліміз ндірсті жоары психологиясын мегерген дниежзілік бсекеге ттеп беретін ндіріс німдерін ндіре алатын алдыы атарлы мемлекетке айналары даусыз. йткені «азіргі заманда жастарf апаратты технологиямен байланысты лемдік стандарта сай мдделі жаа білім беру те ажет» деп Елбасы атап крсеткендей, технология сабаында апаратты технологияны оу рдісіне отfйландыру мен тиімділігін арттыруды маызы зор.

Ксптік білім беруде апаратты технологиясын олдануда мынадай негізгі аидалара сйенеді.

  1. Оытуды ылыми аидасы: бл аида бойынша технология пніні электронды оулыы осы аиданы басшылыа алып жасалады. ылыма сйенген пн ана жас рпаты жан – жаты трбиелеуге кмектеседі. Сонымен малім оытуды ылыми аидасын тере білумен бірге оны оу – трбие ісінде дрыс пайдалануы да ажет.
  2. Оытуды жйелілік аидасы – оу материалыны берілу тртібін оытуды жйелілік пен бірізділік – ылыми білім беруді негізі.
  3. Оытуды материалды дрыс орналастыру аидасы – оу материалдарыны дрыс бір – бірімен сабатаса орналасуы, материалды оушыны тиянаты, жйелі, бірізділікпен абылдауына ммкіндіктер жасайды. Ксіптік білімге оытуда апаратты технология ммкіндіктерін пайдалануды педагогикалы сйкестігін ескеріп оыту рдісіне енгізу сабаты йымдастыруды жне оыту дістеріні згеруіне келеді. Сондытан жаа апаратты технологияларды пайдалану ммкіндігі зор.

Сабаты таырыбы: Киімні конструкциясын жобалау

Саба трі: апаратты, паноромалы саба.

Киімді конструкциялау, модельдеу тігін ндірісіні негізгі дерісі бола отырып, бйымны сапа крсеткіші ана емес технологияны жетілдіруде жне ндірісті автоматизациялау жне механизациялауда шешуші мезет б.т.

азіргі кезеде бізді елімізді тігін нерксібі жне шетелдерде киімді конструкциялауда негізінен екі конструкциялау жйесін: муляжды – крделі конструкциялы формаларды жне модельді жеке элементтерін конструкциялау; р трлі варианттаы есептеу-графикалы жйе.

Муляжды конструкциялау жйесінде матаны немесе аазды адам денесіне немесе манекенге тйреу арылы конструкцияны алу, сонан со матаны немесе аазды жазып бйым бліктеріні контурларын белгілеп шыады да, сонан со тйіндерді салыстыра отырып оларды дрыстыын тексеріп шыады.

Киімді конструкциялауды есептеу-графикалы жйесінде берілген модель эскизі бойынша жне наты берілген лшемдер бойынша бйым сызбасын трызады жне оны бірнеше варианттары берілген. Берілген р алуан конструкциялау варианттарыны ерекшелігі оларда олданылатын есептеу формулалары мен графикалы трызылулар тсілінде. Есептеу формулалары р трлі дегейде тжырымдалады.

Жаа киім модельдерін жобалау.

Жобалау – бйымдарды зірлеу бойынша сипаттама болып табылады. Жобалау болаша обьектіні міндеті мен асиеттеріне ойылатын талаптар жазылан алашы сипаттамадан басталады. Ол техникалы тапсырма (Т3) трінде болады.

Техникалы тапсырма бірнеше жобалау операцияларын орыдау арылы нтижесінде жобалау конструкторлы жата айналады. Мнда обьектіні зірлеуге ажетті апараттар беріледі жне ол конструктор мен ндіріс арасындаы посредник рлін атарады. ССРО 1971ж бастап, жобалау жмысын реттеу шін конструкторлы жаттарды бірегей жйесі (ЕСКД) енгізілді. Ол жобалау – конструкторлы жаттармен жмыс жасау, растыру бойынша бірегей мемлекеттік стандарттар топтамасын біріктіреді. ЕСКД барлы ндірістік бйымдарды инженерлік жне кркемдік жобалау аидаларына негізделе отырып, жобалауыны типтік стадияларын анытайды.

Киімді жаппай жне жеке зірлеуде киімді конструкциялау

Тігін бйымдарын конструкциялау деп оны рылысын, лшемдері жне зірлеу дістері крсетілген зара байланысты пішім кешені бар техникалы жаттарды айтамыз.

нерксіпте бйым конструкциясына ойылатын талаптар: сызба конструкциясы бойынша зірленген дайын бйымны сырты трі модель лгісіне сай болуы ажет; бйым адам денесіне онымды болуы ажет; конструкция технологиясы алдыы атарлы прогрессивті дістемелер бойынша аз кш жмсалып жне бйымны зіндік ны тмен болуы ажет.

Жеке трмысты ызмет барысында технологияны технологиялылыына кп кіл болуы ажет. Мнда; бір ана лшеп круден кейін бйым адам денесінде онымды болуы арастырылуы ажет; лшеп круде адам денесінде киім бліктеріні длдігін баылау шін тігістік осымшалар максималды трде беру; киімді монтаждау барысында жне деуде машинамен деуді тиімді дістері мен тсілдерін олдану.

азіргі кезеде нерксіпте киімді конструкциялау Конструкторлы жаттарды Бірегей Жйесі (ЕСКД – Единая Система Конструкторской Документации) бойынша іске асырылады. Ол бес этаптан тратын жобалау-конструкторлы жмыстарды рылымын анытайды.

Бірінші этап – техникалы тапсырмаларды жасау. Бйымны масаты, сапа крсеткіштері, ажетті конструкторлы жаттарды жасалу этаптары, оларды рылымы, сонымен атар бйыма ойылатын талаптар крсетіледі.

Екінші этап — сас-модельдер атарын талдау немесе сас немесе бір масатта олданылатын бйымдарды талдау барысына негізделген техникалы сыныстардыжасау. Жоары сапа крсеткіштері бар сас-модельдер атарын жасау туралы сыныстар жасалынады, модель серияларыны ерекшелігі мен модельдерді алдыы атарлы трлерін жасау туралы сыныстар беріледі.

шінші этап – эскиздік жоба жасау – бйымны негізгі параметрлері мен конструкциясы туралы жалпы малмат беретін принципиалды конструктивті шешімдегі эскиз жасалынады.

Тртінші этап – модельді техникалы жобасы жасалынады. Техникалы жоба – жобаланатын бйым туралы (негізгі бліктер конструкциясыны сызбасы) конструкторлы жаттарды жиынтыы, сонымен атар жобаланатын бйымдарды рылымын анытайтын негізгі конструктивтік тйіндерді технологиялы картасы.

Бесінші этап – жмысшы (конструкторлы) жаттарды жасау. азіргі кезеде бл жмыс пішім кешені берілген техникалы суреттемемен шектеледі.

Трмысты ызмет барысында киімді жобалауды зіндік ерекшеліктері бар. Ол наты денеге байланысты іске асырылады. Мнда киім сн талаптарына сай келе отырып, тстік шешімі дрыс табылуы тиіс. Мны жзеге асыру – ЦОТШЛ, Киімді тігу жне жндеуді басару бойынша модельдер йі (УПРО), Киім модельдеріні республикалы йі.

Трмысты ызметбарысында киімді жобалау ш дегейдеіске асырылады.

Бірінші дегей – модельдеуші йымдарды киім модельдеріні коллекциясын жасауы, аса снді киім формаларыны конструкциясын жасау жне оны деу туралы дістемелік нсау беру, с.. суретші-модельерлерді жмысшы папкасыны лгісін жасау. Бл материалдарды трмысты ызмет крсету ызметіні мекемелері алып отырады.

Екінші дегей – жетекші модельдеуші йымдардан алынатын материалдар негізінде эксперименталды блімдерді мамандарыны аса снді киім ассортиментін жасауы. Осы дегейде ассортиментті топ коллекциясыны конструкторлы жаттарын жасау, жасалынатын модель эскиздерін тираждау тсілімен толытырады жне мамандарды жаа прогрессивті жмыс дістерімен жне жаа пішім жасау тсіліне йретеді.

шінші дегей — жеке трмысты ызмет крсету мекемелеріні эксперименталды блімдерінен алынан суретші-модельер папкасынан жне конструкторлы жаттар негізінде наты денеге арналан конструкция жасау.

Бйымдарды инженерлік жне кркемдік конструкциялау аидалары

Кркем конструкциялау — нерксіптік бйымдарды ндірудегі жобалауды азіргі кезедегі шыаран дісі. Оны ерекшклігі (утилитарность) жне эстетикалы аидаларды бірегейлігі болып табылады. Бл екі ымда зара байланысты, біра кп жадайда утилитарлыы басым болып келеді.

Кркем конструкциялау – жымды шыармашылы рдіс. Мнда инженерлік, эргономикалы жне кркем конструкциялау элементтері з йлесімін табады. нерксіптік бйым жаа лгілерін жоары сапалы дегейде кркемдеп жасауда кптеген мемандарды тыыз бірлесіп жасаан іс-рекеттері: инженер-конструктор; суретші-дизайнер; психофизиолог; гигиенист; нертанушы; экономист жне т.б. Кркем конструкциялау барысында шешілетін негізгі міндет – жобаланатын бйымны сыры формасы мен ішкі рылымыны (конструкциясыны) йлесуі, ал олар арылы оны негізгі функцияларымен йлесуі, яни эстетикалы бйымны жасалуы.

Инженерлік конструкциялау – бйымны конструкциясын алдын-ала анытайды (техникалы рылы). Тігін ндірісіні инженер-конструкторыны негізгі міндеті – жаа модельді кигенде ыайлы болуын

азіргі кезедегі инженерлік жне кркемдік жобалауды негізгі шарттарыны бірі жйелілік тсілі болып табылады.

Жобалау отайластыру шешімдеріні, яни талаптар мен шектеулерді ескере отырып, е тиімді шешімдерін тадап алу. Отайландыру міндетін шешімін жобалаушыа компорциялы жне конструктильдік шешімдер вариантын траты трде талдау жасап отыру жне оны ішіндегі е отайлысын тадап алуы ажет. Жаа модельдерді жасау жне оларды конструкциясын жобалауды тиімділік критериі — е соы оамды ебекті жне материалды немдеу нтижесінде алынатын німні жоары сапалы болуы.

Базалы негіздерді олдана отырып жаа киім модельдерін жасау дістемесі

«Модель» сзі латын тілінен аударанда лгі (лшем, норма) деген маынаны білдіреді.Тігін нерксібінде модель суретші-модельерді ойы іске асырылатын киімні алашы лгісі. «Модельдеу» термині бйымны оршаан ортаа байланысты адамны ішкі жне сырты бейнесіне, материал асиетін ескере отырып, жасалынатын жаа модельді кркем шыармашылы дерісі деп атауа болады. Киімні формасы мен слбасы, мата тадау, форма тзу тсілдері, композиция элементтері, тстік йлесім киім модельдеу обьектісі болып келуі ммкін. Модельдеу дерісі модельдерді алашы лгілерін зірлеумен аяталады.

Конструктивтік модельдеу (техникалы модельдеу) – бйым блшектеріні сызбаларын, пішінін, бйымны алашы лгілері бойынша немесе бйымны базалы негіздеріне байланысты блшек пішіні жне сызбаны графикалы бейнелері бойынша сызба жасауды инженерлік дерісі. Пішін лгісі киімні жаппай ндірілуіне арналан форма жне конструкция эталаны болып табылады. Киімні жаа моделіні конструкциясын жасау дерісі тмендегі этаптардан трады: модельді зерттеу жне талдау; конструкциялы базаны сйкес негізін тадау; негізге згерістер енгізужне модельдік ерекшекліктеріне тсіру (сас конструкциялар болмаан жадайда жаа модель негізі жасалынады); модель конструкциясыны дрыстыын тексеру.

Модельді зерттеу жне талдау. Модельді зертттеуде оны ерекшеліктерін жне базалы негізден ауытуларын немесе брыны жасалынан типтік конструкциялрдан ерекшеліктерін айындайды. Модель туралы толы апарат дайын лгіде беріледі. лгі бойынша модельді зерттеуден алдын, техникалы тапсырмаа сйкес, киім трін, слбасын, піщімін, лшемін, бой жне дене толыты тобын, мата трін анытайды. Сонан со бйымны кеуде, бел, мыын жне етек айналымы бойынша кедігін жне араны, олтыты, ірді конструктивтік учаскелерін, иы енін, белге дейінгі бйымны жалпы зындыын, же зындыын немесе оны жоары жне тменгі ендерін, жааны жне лацканны зындыы мен енін, ірді айасуын, тймеліктер мен тймелерді санын жне оларды орналасуын, лшемін, майда блшекер мен сндеуіштерді формасымен орналасуын анытайды. Бйымны кеуде жне жауырын бліктеріні дес етіп жасалу тсіліне атты кіл блінеді. Модельді эскизі немесе фотобейнесін олдану конструктивтік модельдеуді длдігін тмендетеді. Фотобейне суретке араанда модель туралы обьективті крініс береді.

Жекелеген киімдерді жобалау. ндірісте негізінен киімдерді жобалау жмыстары жргізіледі. Киімді жаппай ндірісте шыаруда киімді конструкциялауды белгілі дістемесі оладанылады. Кпшілікке арнап жаппай киім ндірісінде негізінен типтік денеге арналан зірленеді, себебі шыарылан нім кпшілік ттынушыларды ажетіне жауап беру тиіс. Жеке киім трлерін жобалау кбінесе аз жне кп сериялар шыарылады. Мнда аз сериялап шыаруда аса снді киім модельдері, ал кп сериялы етіп шыаруда жмсартылан снді слбалы киім лгілері шыарылады. Мндаы жобалау дерісі киімге ойылатын талаптарды зерделеуден басталады, е алдымен оны конструкциясы бойынша функционалды ерекшеліктері, ал кейбір жадайларда, матасымен немесе тсімен мысалы, жол жндеушілер киімі міндетті трде ашы тсті (ызыл немесе ызылт), ол химия нерксіптеріндегі немесе ртсндірушілер киімі арнайы матадан зірленуі ажет. Жеке киімдерді жаппай ндіріс шін арнап жобалауда ндіріс шарттары ескерілуі ажет, яни нерксіптегі жабдытар ммкіндіктері аныталынады жне технологиялы деу дерісі аныталады.

Жасалынан талдау негізінде арнайы конструкция зірленді, форманы негізгі бліктеріні зара туелділігі аныталынады, бл форманы негізгі бліктеріні пропорциясын, бйымны геометриялы рылымын: снді сызытар мен конструкция баытыны сйкестігі, блшектерді масштаба сйкестігі, блшектерді йымдастыруды ритмі, жалпы форманы пластикалы деуді анытайды.

Сабаты таырыбы: Сызбаа ажетті лшемдер алу

Оушыларды назарын лшемді дрыс алу мен сызба негізін жасауа ана емес, сонымен бірге дайын пішімдерді дрыс тадау, з лшемдеріне арай оларды тексеруге жне деуді маызды екендігіне аударады.

Матаны пішіп пішімдер лау шін алдын ала сызбалар дыйындайды. Пішімдер жасау – те жауапты операция. Ол шін тігін бйымыны андай блшектерден тратынын жне лшемін дл білу керек.

Пішімді дайындауды бірнеше дісі бар: есепті-графикалы жйе жне макет жасау, муляжды діс, яни матаны снмсінге немесе денебітімге тйреу. Соы діс крделі пішімді киім моделдерін жасаанда олданылады. Бл шін алдын ала макет жасайтын матаа пішім жасайды, конструкциялайды, керек болса, згерістер енгізеді. Кптеген есепті-графикалы жйе дістері шін кез келген пішімні негізі сызба болып табылады. Мндаы лшемдер стандартты денебітімге арналады.

Киімді конструкциялауда негізгі операцияларды бірі «лшем алу» болып табылады. Киім тігу шін алдын ала лшемін алу керек. лшемді ысартылып алынан сздерді бас ріптеріиен белгілейді. Мысалы, айналым – А, жартылай айналым – Жа, ені – Е (кеуде ені – Ке), биіктік – Б, зынды – . Бас рпті о жаындаы ріп лшем блшектерін крсетеді. Мысалы, жартылай бел айналымы – ЖБа, жартылай мыын айналымы – ЖМа, иыты иаш биіктігі – Иб.

лшем аланда белді белбеумен алдын ала буып алады. Денебітімні шыыы тстарында (кеуде бездері, мыын айналасы) таспаны клдене жадайда стайды. Сантиметірлік таспаны атты тартып стауа немесе бос стауа болмайды.

Оушылар адамны денебітіміні конструктивті сызытарын еске сатауы керек. лестірмелі материал немесе жмыс дптерлерін олдана отырып, оушылар з дптерлеріне тзу кйлек сызбасын жасауа ажетті негізгі конструктивті сызытар мен лшемдерді жазады. Оушылар иы бйымдарына ойылатын талаптарды ескереді(Сурет 7).

Сабаты таырыбы: Кйлек сызбасын трызу

Киімді зірлеуден алдын оны лшемдерін алу ажет. лшеуді біз кеудеден бастаймыз. лшегенде таспаны кермей жне босасытпай, штарын алдыы жата тйістіреді. Иы, ол, етек зындытарын, т.б. адамны о жаында трып лшейді. Иы, мыын, т.б.мшелер те болмаан жадайда екі жаын да лшеп, нтижесін жеке жазып алады. Орам мен клдене лшемдер толы лшенеді, біра жартысы жазылады.

Ал зынды лшемдері толы жазылады. лшеу барысында баса назар аударатын нрсе болаша бйымны мойын тбіндегі иы тігісі нктелеріні орналасуы жне олды денеге біріккен жеріне орналасан иы нктесін дрыс табу, йткені кптеген лшемдер осы нктелерден басталады жне аяталады.

Источник

Источник

Бизнес жоспарды рылымы

1. Бизнес жоспарды басты реквизиттері;

1. компания атауы

2. компания мекен-жайы

3. компания телефоны

4. жеке меншіктерді атауы, лауазымы, мекен-жайы, телефондары.

5. компанияа жне бизнеске сипатт беретін телеграф. аржыландыруа ажеттілік

6. есептіліктік пиялылыы. Блар ауіпсіздік шін ажет жне компания шін аса маызды.

7. Бл жоспарды жасаан айы жне жылы

8. арастырушылар аты.

Бизнесті масаты мен стратегиясы амтиды, німні ерекшелігін крсетеді жне бизнес жоспарды кредиторларды немесе инвесторларды басынан аяына дейін оып шыуына кндіреді. Резюме инвестора бизнес жоспар мен танысуы керек пе жо па соны айынды шін ажет. Резюме 1-4 параа дейін болады жне бизнес жоспарды барлы тарауларынан кейін жазылады.

Резюме мынадан трады:

1. бизнесті, оны німіні жне ызметіні сипатынан

2. нары потенциялын сипаттаудан

3. компания игергісі келетін нім жне технология сипатынан

4. жобаны ысаша аржылы представление

5. аржыландыру мерзімі, кезеділігі жне аражатты айтару дістеріні сипатынан

6. басарушылы команда рылымыны сипатынан

Егер бизнес –жоспарды меншік капиталды лайту болса, ол резюме инвестора инвестицияны айтаруда баалаудан трады.

Жоспарды бл тарауында компанияны оны сипаттау ажет. Бл тарауды негізгі элементтері:

1. Компания тарихы, меншік формасы, болаша масаттары;

2. Бизнес тегі (блшек сауда, ндіріс, ызмет крсету, блу)

3. німні жне ызметтін сипаты

4. німні немесе ызметті абілеттерін жалпы трде сипаттау

5. Компания жмыс істейтін саланы жне бизнесті сипаттау

6. Компанияны ролі мен даму арыны (ішкі саладаы)

7. Бизнесті негізгі масаттары

8. Осыв бизнеске кіруді себебтері

9. Бизнесті йымдастыруды формасындаы ткен жне болашатаы келетін згерістер.

10. Негізгі салушылар, инвесторлар жне менеджерлер

11. йымды-рылым

12. ткендегі жетістіктері мен азіргі кездегі кшті жатары

13. ткендегі проблемалары мен азіргі кездегі лсіз жатары

14. Компанияны табыс факторлары мен потенциалды проблемалы мен туекелдері

15. Техникалы даму бойынша жмыстар

16. Технологиялы процестер

17. Сатандыру

18. ауіпсіздік жйесі

19. Компанияны орналасан жері.

Басару жне йымдастру блімдерін тмендегідей тртіппен йымдастыру ажет.

1. арызгер йымды рылым жне ктілетін згеріс

2. йымны меншік формасы

3. егер бл серіптестік болса пртниорлары кім жне андай шарттарды

4. егер акционерлік оам болса басты акционерлерді кім жне оны лесі аншы

5. шыарылан акционерлердін саны мен типі. Дауыс ыы бар, жо, шешімді абылдау процесі жне оны философиясы

6. менеджмент иеленушілер:

7. білім тжірбиесіне, міндеттері, жауапкершіліктері

рбір бизнес жоспар наты бір тсілдермен байланысты. Бизнес жоспардан 2-5 жыл аралыындаы иындытарды талылануы ажет.сол шін менеджерлер потенциалды туекелді белгілеп оны мен крестерін тиімді статегияларын зірлеу ажет.

Бизнес жоспар шін басты туекел мыналардан:

-бсекені реакциясы,

-шаруашылыпен ндіріспен менеджерлер лсіздігі.

-німні мір абілеттілігіне алып келетін технологияны аржылы жоспар маркетингтік ндірістік жне йымды жоспарлар сияты бизнес жоспарды масаты болып табылады. Ол кризис шін ажетті потенциалды инвестицияны анытайды жне бизнес жоспар экономикалы орындауы ммкін бе екенін крсетеді. Бл апараттар инвестициялы клем ажеттілікті анытайды. Сондытан бизнес жоспарды дайындау алдында менеджерлер ксіпорын табыстылыы баылау туралы апараттарды блуі ажет.

2. Бизнес жоспарды блімдері келесідей аржылы есептіліктін болжайтын жаттардан труы ажет:

1. соны пайда туралы есеп

2. соны 3-5 жылдардаы ксіпорын аржылы жадайындаы згерісі туралы есебі

3. пайда тураллы ведмоствалар

4. алдыны 3-5 жылдаы денгейдегі болжамды табу

5.шыындылыты талдау аржылы жоспарда олданылан есептік принціптердін пікірлері.



Источник

Бизнес-жоспардың құрылымы

Ұсынылып отырған бизнес жоспар құрылымы 8 бөлім және қосымшадан тұрады. Мұндай  бизнес жоспардың құрылымы  ең қарапайым, әрі оңай түрі болып табылады. Сонымен бизнес жоспардың құрылымына қысқаша тоқталатын болсақ, ол:

  1. Түйіндеме
  2. Бизнес жоспарды іске асыру мерзімі мен негізігі кезеңдері
  3. Обьектінің сипаттамасы
  4. Маркетинг жоспары
  5. Құрал-жабдықтың техника-экономикалық мәліметтері
  6. Қаржы жоспары
  7. Тәуекелділікті бағалау
  8. Қорытынды

Қосымша

  1. ТҮЙІНДЕМЕ.

          Бизнес жоспар қысқаша ақпарат беретін түйіндемеден басталады. Негізінен түйіндеме әрқашанда бизнес жоспардың негізгі бөлімдері аяқталып болған соң жазылады. Бірақта бизнес жоспардың бастапқы бөлігі болып табылады. Түйіндемені жоба (жоспар) туралы жарнама ретінде де қарастыруға болады. Өйткені бұл бөлімде бизнес жоспардың негізгі қөрсеткіштері беріледі. Сондықтанда түйіндеме мынадай ақпараттарды қамтиды: қажетті қаржы (несие) көлемі, жобаның өзін-өзі ақтау мерзімі, жобаның тиімділігі, жобадан түсетін пайда (жалпы тиімділігі) және т.б.

  1. БИЗНЕС ЖОСПАРДЫ ІСКЕ АСЫРУ МЕРЗІМІ МЕН НЕГІЗІГІ КЕЗЕҢДЕРІ.

Бизнес жоспардың бұл бөлімінде қарастырылатын мәселелер: жобаның басталу мерзімі, кәсіпорынды тіркеу, несие алу, бизнеске қажетті орынды (ғимаратты) іздестіру, қажетті құрал жабдықтарды сатып алу, қызметкерлерді жолдау және маркетингтік іс-шараларды өткізу.

  1. ОБЬЕКТІНІҢ СИПАТТАМАСЫ

Бизнес жоспардың бұл бөлімінде фирманың (кәсіпорынның) негізгі қызметі мен өндірістік ерекшеліктерінің сипаттамасы беріледі. Сондықтанда фирма (кәсіпорын) туралы келесі мәлімет беріледі.

  1. Фирманың (кәсіпорынның) тарихы:
  • фирманың (кәсіпорынның) құрылу уақыты мен мекен жайы, осы уақыттағы құқықтық мәртебесі (Жауапкершіліші шектеулі серіктестік (ТОО), Жеке кәсіпкерлік (ИП), Ақционерлік қоғам (АО) және т.б.);
  • фирманың (кәсіпорынның) құрылтайшылары, басшылары;
  • фирманың (кәсіпорынның) негізгі жетістіктері, егерде бизнес жоспардағы қызметке қатысы бар болған жағдайда.
  1. Фирма (кәсіпорын) және кәсіпкер түралы мәлімет:
  • фирманың (кәсіпорынның) негізгі техникалық –экономикалық және қаржы көрсеткіштері, өндірілетін өнімнің сипаттамасы, өткізу нарығы, серіктестері, тұтынушылары, мақсаттары мен даму перспективасы, лицензияларының болуы (егер қажет болған жағдайда).
  1. Әлеуметтік бағыттылығы мен даму мүмкіндіктері:
  • Жергілікті әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу үшін жобаның маңызы көрсетілуі тиіс;
  • Даму мүмкіндіктері яғни басқа өңірлерге және шет ел нарығына шығу мүмкіндіктері көрсетілуі тиіс.
  1. МАРКЕТИНГ ЖОСПАРЫ

Нарық пен маркетинг кезкелген бизнес үшін шешуші фактор болып табылады. Өйткені тұтынушы болмаса өнім өндірудің де мағынасы да жоқ. Сондықтан да бизнесті бастамастан бұрын нарықты зерттеу ең басты мәселе болып табылады. Осы себептен бизнес жоспардың бұл бөлімі ең күрделі әрі көлемді бөлім болып табылады.

Бірінші кезекте нарықтың сиымдылығы мен тауардың жалпы құны туралы мәліметтерді жинап өңдеуді талап етеді. Өйткені ұсынылып отырған тауар немесе қызмет көрсетуге қатысты сұранысқа тауардың бағадан өзге әсер ететін факторлар бар. Мысалы, тұтынушылардың демографиялық, әлеуметтік, мәдени сонымен қатар экономикалық (инфляция, халықтың табысы мен тұтыну шығындарының деңгейі және т.б.)  жағдайы секілді факторлар. Екінші кезекте, сатылатын тауар немесе қызмет көрсетуден  түсетін табыстар мен бизнесті ұйымдастыру және жүргізуге қатысты шығындардың өтелуі мәселесі. Сондықтан да осы және нарыққа қатысты өзгеде ақпаратты экономикалық талдау мен жоспарлау бизнесті жүргізудің анықтаушысы болып табылады.

  1. ҚҰРАЛ-ЖАБДЫҚТЫҢ ТЕХНИКА-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРІ

Бұл бөлімде бизнеске қажетті құрал-жабдықтар туралы акпарат беріледі. Дәлірек айтқанда, олардың техникалық көрсеткіштері, өндірістік мүмкіншіліктері мен қуаты сипатталады. Бизнесті (өндірісті немесе қызмет көрсетуді) ұйымдастыру мен жүргізуде қолданатын барлық құралдардың саны мен құны көрсетіледі.

  1. ҚАРЖЫ ЖОСПАРЫ

Бизнес жоспардың бұл бөлімінде ұйымдастырылып отырған істің қаржысы туралы   мәлімет беріледі. Ол, түсетін табыс көлемінің болжамын, капиталдық және ағымдағы шығындардың көлемі, ақша ағымы туралы мәліметтерді қамтиды.

  1. ТӘУЕКЕЛДІ БАҒАЛАУ

Бұл бөлімнің мақсаты бизнесті жүргізу барысында кездейсоқ тап болатын тәуекелдерді алдын ала анықтап, олардың шешу жолдарын көрсету болып табылады. Мысалы, нарықтағы жағдайдың өзгеруінің нәтижесінде өндіріліп немесе көрсетіліп отырылған қызметке деген сұраныс төмендеуі мүмкін. Сондықтанда кәсіпорын үшін тауардың немесе қызметтің болама түрін ойластыру қажет.

  1. ҚОРЫТЫНДЫ

Жобаның бұл бөлімінде бизнес жоспар туралы қорытынды мәлімет беріледі. Жобаның экономикалық, әлеуметтік маңызы көрсетіледі.

                 ҚОСЫМША

Бизнес жоспардың қосымшасында келісім шарттардың көшірмелері, сертификаттар, патенттер, өндіріс (қызмет көрсету) технологиясын сипаттайтын техникалық құжаттардың көшірмелері, сызбалар, үлкен көлемді кестелер, суреттер, экономикалық-қаржылық есептеулер мен қарастырылып отырған    бизнес жобаға қатысы бар басқада құжаттар беріледі.

Источник

Бизнес-жоспар дегеніміз не?

Бизнес-жоспар – бұл бизнестің, әдетте, стартаптың өз мақсаттарын қалай анықтайтынын және оның мақсатына жету жолын егжей-тегжейлі сипаттайтын жазбаша құжат. Бизнес-жоспар фирмаға маркетингтік, қаржылық және операциялық жағынан жазбаша жол картасын ұсынады.

Бизнес жоспарлар – бұл компания дәлелденген тәжірибе орнатқанға дейін инвестицияларды тарту үшін қолданылатын маңызды құжаттар. Олар сондай-ақ компаниялар үшін алға қарай ұмтылу үшін жақсы әдіс болып табылады.

Олар әсіресе жаңа бизнес үшін пайдалы болғанымен, әр компанияда бизнес-жоспар болуы керек. Ең дұрысы, жоспар мақсаттардың орындалғанын немесе өзгергенін және дамығанын анықтау үшін мезгіл-мезгіл қаралып, жаңарып отырады. Кейде, жаңа бағытта қозғалуға шешім қабылдаған белгіленген бизнес үшін жаңа бизнес-жоспар құрылады.

Негізгі өнімдер

  • Бизнес-жоспар – бұл компанияның негізгі іс-әрекеттерін, мақсаттарын және оның мақсатына жетуді қалай жоспарлайтынын сипаттайтын жазбаша құжат.
  • Стартап-компаниялар бизнес-жоспарларды жерден шығу және сыртқы инвесторларды тарту үшін пайдаланады.
  • Кәсіпорындар дәстүрлі бизнес-жоспарды немесе қысқа бизнес-бизнес жоспарын ұсынуы мүмкін.
  • Жақсы бизнес-жоспарлар басшылықтың қысқаша мазмұнын, өнімдер мен қызметтерді, маркетингтік стратегия мен талдауды, қаржылық жоспарлауды және бюджетті қамтуы керек.

Бизнес жоспарларды түсіну

Бизнес-жоспар – кез-келген стартап бизнесі жұмысын бастағанға дейін болуы керек негізгі құжат. Банктер мен венчурлық компаниялар көбінесе жаңа бизнеске капитал беруді қарастырмас бұрын өміршең бизнес-жоспар жазуды міндетті шарт ретінде қарастырады.

Бизнес-жоспарсыз жұмыс істеу әдетте жақсы идея емес. Шын мәнінде, өте аз компаниялар ұзақ уақыт жұмыс істей алмайды. Жақсы бизнес-жоспар құрудың және оны ұстанудың көп пайдасы бар, соның ішінде идеяны оған көп ақша жұмсамай, ақыр соңында ұтылып қалмай ойлана білу.

Жақсы бизнес-жоспар компанияның қабылдаған әрбір шешімінің барлық болжамды шығындары мен мүмкін болатын ақауларын көрсетуі керек. Бизнес-жоспарлар, тіпті сол саладағы бәсекелестер арасында да сирек бірдей. Бірақ олардың барлығы бірдей негізгі элементтерге ие, соның ішінде бизнестің қысқаша мазмұны және бизнестің, оның қызметтері мен өнімдерінің егжей-тегжейлі сипаттамасы. Онда бизнестің өз мақсатына қалай жетуге ниетті екендігі айтылады.

Жоспарда бизнестің қай саласы болатындығы және оның өзінің әлеуетті бәсекелестерінен қалай ерекшеленетіні туралы, ең болмағанда, шолуы болуы керек.

Маңызды

Мүмкіндігінше егжей-тегжейлі мәлімет беру жақсы болғанымен, оқырман соңына дейін жетуді қалайтындай етіп, жоспардың нақты екендігіне сенімді болу керек.

Бизнес-жоспардың элементтері

Бизнес-жоспардың ұзақтығы бизнестен бизнеске әр түрлі болады. Барлық ақпарат 15-20 парақтан тұратын құжатқа сәйкес келуі керек. Егер бизнес-жоспардың кеңістікті алатын маңызды элементтері болса, мысалы, патенттерге өтінімдер – олар негізгі жоспарға сілтеме жасалуы және қосымшалар ретінде енгізілуі керек.

Жоғарыда айтылғандай, екі бірдей бизнес-жоспар бірдей емес. Бірақ олардың барлығы бірдей элементтерге ие. Төменде бизнес-жоспардың кейбір жалпы және негізгі бөліктері келтірілген.

  • Қысқаша мазмұны: Бұл бөлімде компанияның қысқаша сипаттамасы келтірілген және миссия туралы мәлімдеме, сонымен қатар компанияның басшылығы, қызметкерлері, қызметі және орналасқан жері туралы кез-келген ақпарат қамтылған.
  • Өнімдер мен қызметтер: мұнда компания өзі ұсынатын өнімдер мен қызметтердің контурын көрсете алады, сонымен қатар бағаны, өнімнің қызмет ету мерзімін және тұтынушыға пайдасын қамтуы мүмкін. Осы бөлімге енуі мүмкін басқа факторларға өндіріс пен өндіріс процестері, компания иеленетін кез-келген патенттер, сондай-ақ меншікті технологиялар жатады. Зерттеулер мен әзірлемелер (ҒЗТКЖ) туралы кез-келген ақпаратты осында қосуға болады.
  • Нарықты талдау: A фирма жақсы өнеркәсіп тұтқасын, сондай-ақ оның мақсатты нарықты қажет. Онда бәсекелестіктің кім екендігі және оның күшті және әлсіз жақтарымен бірге саладағы факторлар туралы айтылады. Сондай-ақ, кәсіпкерлер сататын тауарларға деген тұтынушылардың күтілетін сұранысы және қазіргі нарықтағы үлесті алу оңай немесе қиын болуы мүмкін.
  • Маркетингтік стратегия: Бұл бағыт компанияның өзінің клиенттік базасын қалай қызықтыратынын және сақтайтынын және тұтынушыға қалай жетуді көздейтінін сипаттайды. Бұл дегеніміз, нақты тарату арнасы белгіленуі керек. Сондай-ақ, жарнамалық және маркетингтік науқан жоспарлары және осы науқан қандай ақпарат құралдары арқылы жүзеге асырылатындығы туралы айтылады.
  • Қаржылық жоспарлау: бизнес-жоспарды оқитын тарапты қызықтыру үшін компания өзінің қаржылық жоспарлауы мен болашақ болжамын қамтуы керек. Қаржылық есептілік, бухгалтерлік баланс және басқа қаржылық ақпарат бұрыннан қалыптасқан кәсіпкерлікке қосылуы мүмкін. Оның орнына жаңа кәсіптер бизнестің алғашқы бірнеше жылындағы мақсаттар мен бағалауларды және кез-келген әлеуетті инвесторларды қосады.
  • Бюджет: кез-келген жақсы компанияның бюджеті болуы керек. Оған кадрлармен, шығындармен, өндіріспен, маркетингпен байланысты шығындар және бизнеспен байланысты кез-келген басқа шығындар кіреді.

Бизнес жоспарлардың түрлері

Бизнес-жоспарлар компанияларға олардың мақсаттарын анықтауға және өз жолында қалуға көмектеседі. Олар компанияларға өздерін бастауға және басқаруға, жұмыс істеп болғаннан кейін өсуге көмектесуге көмектеседі. Олар сондай-ақ адамдармен жұмыс істеуге және бизнеске ақша салуға мүмкіндік беретін құрал ретінде әрекет етеді.

Дұрыс немесе бұрыс бизнес жоспарлар болмаса да, олар екі түрлі санатқа бөлінуі мүмкін – дәстүрлі немесе арық стартап. Шағын бизнес әкімшілігінің айтуынша, дәстүрлі бизнес-жоспар ең кең таралған болып табылады. Олар стандартты, әр бөлімде толығырақ. Бұлар әлдеқайда ұзағырақ және көп жұмысты қажет етеді.

Арық стартап бизнес-жоспарлары, керісінше, стандартты құрылымды пайдаланады, дегенмен олар бизнес әлемінде көп кездеспейді. Бұл бизнес-жоспарлар қысқа, бір парақтай қысқа және егжей-тегжейлі емес. Егер компания осындай жоспарды қолданса, инвестор немесе несие беруші сұраса, олар толығырақ мәлімет беруі керек.

Ерекше мәселелер

Қаржылық жобалар

Толық бизнес-жоспар бизнеске арналған қаржылық болжамдардың жиынтығын қамтуы керек. Болашаққа болжанған бұл қаржылық есептілік көбінесе формаға арналған қаржылық есеп немесе жай « про форма» деп аталады. Бұл мәлімдемелер жалпы бюджетті, қаржыландырудың ағымдағы және болжамды қажеттіліктерін, нарықты талдауды және компанияның маркетингтік стратегиясын қамтиды.

Бизнес-жоспарға қатысты басқа да мәселелер

Бизнес-жоспарды құру идеясы – меншік иелеріне ықтимал шығындар мен белгілі бір іскери шешімдердің кемшіліктері туралы неғұрлым айқын көрініс табуға және осы идеяларды жүзеге асырмас бұрын олардың құрылымдарын өзгертуге көмектесуге мүмкіндік беру. Сондай-ақ, бұл меншік иелеріне өз бизнесін жандандыру үшін қаржыландырудың қандай түрі қажет екенін жобалауға мүмкіндік береді.

Егер бизнестің ерекше қызықты жақтары болса, оларды бөліп, қаржыландыруды тарту үшін пайдалану керек. Мысалы, Tesla Motors.-тің электромобиль бизнесі іс жүзінде тек бизнес-жоспар ретінде басталды.

Бизнес-жоспар тұрақты құжат болуы керек емес. Бизнес өсіп, дамып келе жатқанда, бизнес-жоспар да өзгеруі керек. Жоспарды жыл сайынғы қарау кәсіпкерге нарықтарды ескере отырып, оны жаңартуға мүмкіндік береді. Бұл сондай-ақ артқа қарап, қол жеткізілген мен қол жеткізілмеген нәрсені көруге мүмкіндік береді. Мұны сіздің бизнесіңізбен бірге дамып, дамып келе жатқан тірі құжат ретінде қарастырыңыз.

Источник

Нарық жағдайында бизнес — жоспар құру қажеттілігі

 Жоспар

КIРIСПЕ 2

1-ТАРАУ. БИЗНЕС-ЖОСПАР: КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
1.1 Нарық жағдайында бизнес-жоспар құру қажеттілігі
1.2 Бизнес-жоспардың құрылымы 6

1.3 Қазіргі таңдағы бизнес-жоспарлау концепциялары 10
ҚОРЫТЫНДЫ 14

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 16

КIРIСПЕ

Әрбiр кәсiпкер өз қызметiн бастамай тұрып
Нарықтық экономика жағдайында бизнес-жоспарлау — бұл
Нарықтық экономика жетекшiлерге өте үлкен талаптар
Кез-келген типтегi идеялар мен жобалардың жүзеге
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, көптеген компаниялар сыртқы
Әдетте бизнес-жоспар жобаның жүзеге асыру мүмкiндiгi
Бизнес-жоспар оған қызығушылық танытқан тұлғаға iстiң
Дағдарыстық экономика жағдайында кез-келген кәсiпкер қарыз
Ресурстар алға қойылған мақсатқа бағытталған және
Сонымен, бизнес-жоспарлаудың қазiргi нарық жағдайында компаниялар
1-ТАРАУ. БИЗНЕС-ЖОСПАР: КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІ ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ
1.1 Нарық жағдайында бизнес-жоспар құру қажеттілігі
Бизнес-жоспар инвестицияны негіздейтін қорытынды құжаттардың бірі,
Бизнес-жоспар интеллектуалдық меншік объектісі, коммерциялық құпия
Қазіргі нарықтық қатынастардың дамуы жағдайындағы экономикалық
Бизнестің табысты дамуының шешуші элементі –
Жоспарлау – болашақта, белгілі бір уақыт
Бизнес-жоспар коммерциялық кәсіпорынның барлық негізгі аспектілерін
Сонымен, бизнес-жоспар – бұл бизнестегі қол
Жақсы құрылған бизнес-жоспар — жоспарланған іс-әрекеттердің
Бизнес-жоспарды құру өнерін меңгеру бүгінде келесі
Экономикаға қазір кәсіпкерлердің жаңа ұрпағы келіп
Шаруашылық проблемалар үнемі өзгеріп тұрады және
Инвестиция алу және экономиканы көтеру үшін
Бизнес-жоспардың мақсаты – кәсіпорын басқармасына келесі
болашақ өткізу нарығының сыйымдылығын және даму
осы нарыққа қажетті өнімді өндіруге қажетті
өнімді өткізу алдында кездесуі мүмкін кедергілерді
өндіріс көлемінің көтерілуі мен құлдырауын анықтауға
Бизнес-жоспар – қазіргі нарықтық экономикада кәсіпкерлік
Батыс елдермен салыстырғанда Қазақстандағы іскерлік жоспарлаудың
Бизнес-жоспардың қажеттілігін дәлелдейтін бірнеше аргумент:

1. Бизнес-жоспар құру арқылы бизнесменге басты
2. Бизнес-жоспар жаңа кәсіпкерлік идеяны нақты
3. Бизнес-жоспар істі жүргізуге көмектесетін құрал
4. Бизнес-жоспар фирманың бизнес-идеяларын фирмадан тыс
Инвесторлар, банкирлер, потенциалдық серіктестер келесі деректерді
Сізге қанша ақша қажет?

Ол сізге қашан қажет болады?

Қаражат сізге не үшін қажет?

Оны сіз қайтара аласыз ба және
Сіздің жоспарыңыз осы сұрақтарға жауап бере
5. Бизнес-жоспар құру арқылы жүзеге асырылған
1.2 Бизнес-жоспардың құрылымы

Бизнес-жоспардың құрылымы оның мазмұнының ұқсастығына қарамастан
Жобаның қысқаша сипаттамасы (мақсаттар мен бизнес
Жобаның алғышарттары және идеясы;

Нарықты талдау және маркетинг концепциясы (баға
Жобаның орналасуы, құрылыс учаскесi және қоршаған
Техникалық жобалау және технология. Жобаның базалық
Өндiрiстi ұйымдастыру және басқару. Өндiрiстiк процесс.
Қаржылық жоспар және инвестиция тиiмдiлiгiн бағалау.
Жобаның ел экологиясына және экономикасына тигiзетiн
Ендi осы тараулардың әрқайсысына қысқаша түсiнiктеме
Жобаның қысқаша сипаттамасы.

Бұл тарауда жобаны ұсынып отырған компания
Қажеттi ақша құралдарына деген қажеттiлiктi 2
Жобаның алғышарттары және идеясы.

Бұл тарауда ұсынылып отырған жобаны жүзеге
Мақсат дегенiмiз-белгiлi бiр уақыт аралығында қол
Компанияның бизнес-жоба алдында қойған мақсаттары оның
өнiм өткiзу көлемiн белгiлi бiр нақты
өнiмнiң бiр бiрлiгiне шаққандағы шығындарды нақты
өнiмнiң сапасын белгiлi бiр нақты деңгейге
белгiлi бiр нақты мөлшерде таза пайда
компанияның нарықтағы үлесiн белгiлi бiр нақты
Осы тарауда сондай-ақ, өндiрiлетiн өнiм ассортиментi,
Нарықты талдау және маркетинг концепциясы.

Бұл тарау потенциалдық инвесторларға компанияның нарықтағы
Маркетинг жоспары фирма қызметiн iшкi ұймдастыру
Бизнес-жоспардың бұл тарауы болашақ серiктестермен өзара
Бұл тарауда, сондай-ақ компанияның қолданатын баға
Компания бұл тарауда потенциалдық инвесторларға өзiнiң
Жобаның орналасуы, құрылыс учаскесi және қоршаған
Бұл тарауда жобаны жүзеге асыру үшiн
Техникалық жобалау және технология.

Бұл тарауда жоба шеңберiнде қарастырылған ұсынылып
Таңдап алынған құралдардың техникалық сипаттамасы, оларды
Өндiрiстi ұйымдастыру және басқару.

Ұйымдастырушылық жоспар және менеджмент — бұл
Iскерлiк кесте — бизнес-жоспардың қажеттi бөлiгi.
Басқару құрылымын қалыптастыруда мынаны есте ұстаған
Сондай-ақ, бұл тарауда өндiрiс процесiн
Қаржылық жоспар және инвестиция тиiмдiлiгiн бағалау.
Қаржылық жоспарлаудың негiзгi мiндетi ағымдық және
Қаржылық жоспарлаудың объектiлерi болып мыналар табылады:
Жылдық қаржылық жоспардың табыс бөлiгiнде жоспарланған
Кез-келген экономикалық есептеулер нәтижесi компанияны қоршаған
8. Жобаның ел экологиясына және экономикасына
Сондай-ақ, жобаның қоршаған ортаға әкелетiн салдары
1.3 Қазіргі таңдағы бизнес-жоспарлау концепциялары

Бизнес-жоспарлау процесін ұйымдастырудың “оптималдық конструкцияға негізделген”
Кәсіпорын табысын анықтайтын барлық факторлар классикалық
Жаңа шарттарға бейімделген бизнес-процесстер және бизнес-процедуралар
Бизнес-жоспарлау бұл жерде шешуші роль атқарады,
Саланың реструктуризациясы мен ырықтануынан кейін әсер
А) қосымша сырт факторлар:

Кәсіпорын шығаратын өнім нарығы (мысалы, энергия
Компания ресурстарының жаңа нарықтары (мысалы, энергия
Капитал нарығы (инвестиция, несие);

Кәсіпорынның жекелеген бөлімшелерінің бөлініп шығуы, басқа
Б) қосымша ішкі факторлар:

Кәсіпорын иелерінің, акционерлердің талаптарының қатаңдауы –
Кәсіпорын менеджментіне белсенді маневр жасау үшін
Бизнес-жоспарлау жүйелері мен теорияларының барлығы, ең
Қазіргі кездегі бизнес-жоспарлау концепцияларының көпшілігі тұрғысынан
Бұл көзқарасқа қарама-қайшы, технологиялық интеграцияланған компаниялар
Сондықтан технологиялық интеграцияланған компанияның нарықтық жағдайлардың
Сәйкесінше, мұндай компаниялардағы бизнес-жоспарлау, бір жағынан,
оптималды маркетингтік саясатты және оны жүзеге
өндірістік бағдарламаны анықтау (нарықтағы жағдай мен
персоналды басқару (жұмыскер саны, жалақы, қайта
шығындарды оптимизациялау, соның ішінде шығындарды басқару
компания қаржысын оптимизациялау (бюджет, қарызды басқару,
Сонымен қатар, бизнес-жоспардың ескі дәстүрлі функцияларына
бұрыннан қалыптасқан құрылымның және ондағы әр
құрылымды жетілдіру жоспары (соның ішінде капиталды
құрылымға төтенше “шабуыл” (жұту, акция бумасын
Сөйтіп, технологиялық интеграцияланған компаниядағы бизнес-жоспралауды 2
жекелеген құрамдас “бөліктер” деңгейінде – компанияның
компания деңгейі – осы “бөліктермен” не
Сонымен, бизнес-жоспарлауды жетілдіру келесі негізгі қадамдарды
А) жекелеген “бөліктер” үшін стандартты:

шағын (тек аса маңызды ақпарат),

талдауға болатын (сонымен бір мезгілде, қазіргі
функционалдық (проблемалар мен шешімдерді басқару блоктарына
өзара үйлесімді бизнес-жоспарларды құру.

Бұл жердегі “бизнес-контрукциялау” түсінігі “корпоративтік басқару”
Бизнес-жоспарлаудың мұндай жүйесі қызмет түрлеріне және
Компаниялардың барлығы үшін бірдей пайдалануға келетін
ҚОРЫТЫНДЫ

Сонымен, бизнес-жоспар — маңызды жоспарлау құжаты,
Жобаны жүзеге асыру барысында алғашқыда қабылданған
Әлемдiк тәжiрибе көрсеткендей, көптеген компаниялар сыртқы
Әдетте бизнес-жоспар жобаның жүзеге асыру мүмкiндiгi
Бизнес-жоспар оған қызығушылық танытқан тұлғаға iстiң
Бизнес-жоспарлау жүйелері мен теорияларының барлығы, ең
Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында бизнес-жоспардың ескі
бұрыннан қалыптасқан құрылымның және ондағы әр
құрылымды жетілдіру жоспары (соның ішінде капиталды
құрылымға төтенше “шабуыл” (жұту, акция бумасын
Қазіргі кезде отандық кәсіпорындар бизнес-жоспарды тек
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Жүнісов Б. «Нарықтық экономика негіздері»
2. Әубәкіров Я.Ә. «Экономикалық теория негіздері»
3. «Аль-Пари» журналы 2002-1 (686.)

4. Шиденов Ө.Қ. «Жалпы экономикалық теория»
5. Түркебаев «Основы рыночной экономики» Қазақстан
6. Оразәлі Сәбден «XX ғасырға қандай
7. Мамедов «Современная экономика» Ростов на
8. Уоттс Майкл «Нарықтық экономика әліппесі»
9. Мәуленова С.С. Бекмолдин С.Қ. Құдайбергенов
10. Крымова В. Экономикалық теория. Алматы,
1

Источник

Елімізде шағын және орта бизнесті дамытуға күш салынып, ерекше көңіл бөлініп отыр. Мұны Мемлекет басшысының «Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» атты жаңа Жолдауынан да көруге болады. Елбасы «Ұлттық Банк пен Үкімет экономика салаларындағы нақты тиімділікті есепке алатын ставкалармен бизнеске ұзақ мерзімді несиелендіруді қамтамасыз ету мәселесін бірлесіп шешуге тиіс. …Бизнес-климатты жақсарту үшін батыл іс-қимыл талап етіледі, әсіресе өңірлік деңгейде» деген тапсырмасының өзі кәсіпкерлік бастамаға қолдау көрсетілетінін айқындайды.

Осы ретте Нәтижелі жұмыспен қамту және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған бағдарламасы негізінде «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы кәсіпкерлік негіздеріне оқытып, бизнес-идеяны нақты жоспарға ұластырып, жобаны жүзеге асыруға дейін қолдау көрсетіп отырғанын атап өткен жөн. Ал Елбасы Жолдауында айтылған бизнесті несиемен қолдауды кез келген адам ала алмайтыны анық. Себебі қаражат құйылу үшін бизнес-жоспардың керек екені белгілі.

Кез келген жұмыс белгілі бір мақсатқа негізделеді. Әсіресе жеке кәсіппен айналысуды қалаған жандар табысты арттыруды көздейтіндері анық. Әр істің жоспары, жүргізу реті мен кезеңі болады. Алайда, жоспар, әсіресе бизнес-жоспар туралы айтқанда, бұл тек ауқымды инвестиция құйылған ірі бизнеске қатысты деген ой туындайды. Дегенмен аздаған қаржы салынатын макробизнеске де жоспар керек екенін мамандар дәлелдеп келеді.

Алматы қаласы кәсіпкерлер палатасының бизнес-жаттықтырушысы Мәлік Мұсабеков бизнес-жоспар дайындау барысында ең басты қателік тапсырыс берушінің, инвестордың, банктің, яғни қаражат берушінің талабына қарай икемдеу дейді.

«Бизне-жоспар деген бизнес-идеяның қаптамасы. Ол әдемі, ұнамды, ішіндегі ақпараты нақты, мәтіні түсінікті болуы керек. Мәтін жазғанда ғылыми терминдерді көп қолданбаған абзал. Бизнес жоспар дайындағанда 4 негізгі назарға алу керек: инвесторды қызықтыру, маркетингтік немесе сату жоспары, қаржылық көрсеткіш пен тәуекел. Сонымен қатар мемлекет тарапынан қаржыландыру берілетін болса, бизнес-идеяның әлеуметтік-экономикалық негіздемесі көрсетілуі керек», – дейді Мәлік Мұсабеков.

Кәсіпкерлік негіздерін оқытатын бизнес-жаттықтырушының айтуынша, кәсіп иесінің бизнес-жоспар жасауға тікелей қатысқаны орынды. Ең алдымен қаражат тарту, табыс табудың нақты жоспары жасалып, тәуекел мен қауіп, табыс табу мерзімі көрсетілуі керек. Себебі кез келген инвестор үшін жобаға құйылған қаражаттың өтелуі маңызды.

Осыдан келе бизнес-жоспар дайындаудың маңыздылығы мен артықшылығын көрсететін нақты 5 себебі бар екенін анықталды.

№1 себеп – стратегия

Жеке кәсіп ашар алдында стратегия дайындау маңызды. Әсіресе жаңа бағытты қолға алғанда кедергі келтірмейді. Кәсіпкерлердің көбі бизнес-жоспар керек деген ұстанымда болғанымен, жоспарсыз да жетістікке жетуге болатынына сенгісі келетіндердің қатары аз емес. Жоспар – діттеген межеге жетудің жолы. Оның әрбір тетігі дәлме-дәл көрсетіліп тұруы керек.

Бизнес-жоспар мақсатқа жетудің жолын анықтайды, ұшақпен жеткендей жылдам ба, әлде жаяу бағындырғыңыз келе ме? Бизнес-жоспар – карта. Әрбір кезеңі, бағыты, уақыты көрсетілген нұсқаулық, бәсекелестермен жарысу жолын айқындайтын құрал.

№2 себеп – жоспарлау

Стратегия мен жоспарлау бір қарағанда ұқсас болғанымен, айырмашылығы бар. Стратегия үлкен мақсаттың айқындалуы, ал жоспарлау – мол мақсатқа жетудің жолдары. Бизнес-жоспар болғанда күнделікті іс-қимылды бақылап, жоспарлап отыруға мүмкіндік болады. Ауқымды мақсаттан қысқа мерзімде орындалуы тиіс KPI анықталады. Тиімділіктің негізгі көрсеткіштері бизнесті қаншалықты дұрыс жүзеге асырып отырғандығын анықтауға мүмкіндік береді. Тиімділік пен табыс үшін маркетингпен байланысты жұмыстардың атқарылуы маңызды.

№3 себеп – ақша есепті ұнатады

Шынайы бизнес мен ұзақ мерзімді жұмыс бос қиялды ұнатпайды. Сол үшін нақты қаржы сценариі керек. Қаржылық модель құрғанда орынжайды жалға алу, тауар сатып алу құны, өткізу құны, қызметкерлердің еңбекақысы және т.б. шығыс пен кіріске әсер ететін негізгі мәліметтер анық жазылуы керек. Бұл кесте жобаның дамуына қарай өзгеріп, толықтырылып отыруы әбден мүмкін. Кәсіпкер арнайы кесте жасай отырып, қалай табыс таба алатындығын жіті ұғынады.

№4 себеп – серіктестік

Жеке кәсіппен енді айналыса бастағандар үшін арнайы білім керек. Сонымен қатар міндетті түрде бастапқы қаражат керек. Сондықтан бизнес-идеяны нақты жоспарға үйлестіруді ойластырған абзал. Бизнес-жоспар әп-сәтте қомақты қаржыға айнала салмайды. Дегенмен ондағы дұрыс көрсетілген мәліметтер инвестордың табылуына немесе банктен қажетті несиені алуға үлкен көмек. Бизнес-жоспар арқылы шығын жүйеге салынып, компания қашан пайда табатыны анықталады. Сондықтан бизнес-жоспар инвесторлардың жобаға серіктес болуға шешім қабылдауына ықпал етеді.

№5 себеп – ынталандыру

Көздеген мақсатқа жетудің ынтасы кез келген кедергіге төтеп береді. Компания қызметкерлерінің бизнес-жоспарды дайындауға қатысуы істің қалай жүргізілетінін, қандай міндетті орындау керектігін, оның мақсаты қандай екенін түсінуге сеп болады. Сонымен қатар істі енді қолға алған кәсіпкер үшін бизнес-жоспарды бірлесіп дайындаудың артықшылығы мол. Сондықтан мамандар бизнес-жоспарды арнайы агенттіктер мен фрилансерлердің дайындауына тапсырудың қажеті жоқ екенін алға тартады. Бизнес жоспарды мамандармен бірлесіп дайындаған кәсіпкер мақсатты ұғынып, оны жүзеге асырудың жолдарын айқындап, кіріс пен шығыстың қалай есептелетін, инвестицияны тарту, әріптестерін ынталандыру тәсілдерін түсінеді.

Бизнес-жоспар дайындаудың маңызды екенін танытатын 5 себеп анықталды, ал оның мазмұны қандай?

Бизнес-жоспардың мазмұны:

  • Түйіндеме
  • Компания мен саланыі сипаттамасы
  • Өнімнің немесе қызметтің сипаттамасы
  • Маркетинг және өнімді (қызметті) өткізу
  • Өндірістік жоспар
  • Ұйымдастырушылық жоспар
  • Қаржы жоспары
  • Жобаның бағыты мен тиімділігі
  • Тәуекел мен кепілдік
  • Қосымша мәліметтер

Қазіргі таңда «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасы қызметінің бір бағыты – қаржылай емес қолдау көрсету. Еліміздің 14 облысы мен Астана және Алматы қалаларында орналасқан Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталықтарында, сонымен қатар аудан орталықтарында жұмыс істейтін Кәсіпкерлерге қолдау көрсету орталықтарында бизнеспен айналысуға қажетті кеңес беріп, арнайы құжат жинауға көмектеседі. Сонымен қатар, мамандар бизнес жоспар құрып, жобаның толық жүзеге асуына дейін сүйемелдейді.

Қызығушылық танытқан азаматтар Өңірлік кәсіпкерлер палатасында кәсіпкерлік негіздерін үйрететін арнайы курстарды оқып, мамандардың көмегіне жүгіне алады. Өңірлік кәсіпкерлер палатасының мекенжайын мына сілтеме арқылы алуға болады. 

Источник

Понравилась статья? Поделить с друзьями:
  • Бизнес идеи 2022 которых нет в россии перспективные
  • Благодарственное письмо за 10 лет работы в компании
  • Бизнес идеи 2023 с минимальными вложениями в гараже
  • Благотворительный фонд старость в радость реквизиты
  • Бланк заявления на получение бизнес карты сбербанка